Mobile Citizen Journalism

Στο τρίτο μάθημα θα εξετάσουμε το θέμα των πνευματικών δικαιωμάτων των άρθρων, τη σχετική νομοθεσία και τα «εναλλακτικά» μοντέλα αδειοδότησης χρήσης των πνευματικών έργων.

Περιεχόμενα 3ου μαθήματος

• Η προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων
  
• Το «δημοσιογραφικό copyright»
  
• -   Η κριτική βιβλίων, πολυμέσων και τεχνολογιών
  
• -   Έχουν copyright τα μιμίδια;
  

Η προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων

Βγαλμένο από την καθημερινότητα της δημοσιογραφίας, είναι το εξής σενάριο:

Έχεις μια λαμπρή ιδέα για νέο άρθρο και – γεμάτος χαρά – την «ξεφουρνίζεις» στον φίλο που συνάντησες στην καφετέρια. Αφού χωρίζετε, ο φίλος σου πειραματίζεται με την ιδέα σου και την μετατρέπει σε άρθρο, που το ανεβάζει σε κάποιο διαδικτυακό δίσκο (όπως το Google Drive). Έπειτα, συναντιέται με έναν έμπειρο δημοσιογράφο, για ζητήσει τη γνώμη του, και του αφήνει μία εκτύπωση. Εκείνος, σίγουρος ότι σου κάνει χάρη, στέλνει το άρθρο σε μια μεγάλη εφημερίδα, που το δημοσιεύει.

Το ερώτημα είναι: Ποιος κατέχει τα πνευματικά δικαιώματα;

Η απάντηση: Όχι εσύ, που είχες την ιδέα, αλλά ο φίλος σου που της έδωσε υλική υπόσταση. Αν η εφημερίδα δημοσίευσε το άρθρο χωρίς να τον μνημονεύσει ως συγγραφέα του, μόνον εκείνος έχει το δικαίωμα να τη μηνύσει!

Ο Νόμος περί Πνευματικών Δικαιωμάτων – διεθνώς – προστατεύει κάθε δημιουργική και πνευματική ιδιοκτησία, αλλά όχι τις ιδέες: μόνο την υλική έκφραση αυτών των ιδεών.

Κατά τα άλλα, τα πνευματικά δικαιώματα είναι αυτόματα. Δεν χρειάζεται να καταχωρίσεις την ύπαρξη του άρθρου σου σε κάποια λίστα για να έχεις το copyright. H σημασία του συμβόλου του (©) είναι διεθνώς αποδεκτή ως κατοχύρωση ότι ο δημιουργός του συγκεκριμένου πνευματικού έργου είναι το μόνο πρόσωπο που δικαιούται τη δημοσίευσή του, προς όποια χρήση. Αυτός είναι ο μόνος που έχει τα εξής αποκλειστικά δικαιώματα:

• να αναπαράγει του έργο (π.χ. να του δώσει ψηφιακή μορφή)
  
• να δημοσιεύει το έργο (π.χ. έντυπα ή ψηφιακά)
  
• να κοινοποιεί το έργο στο κοινό (π.χ. διαδικτυακά, ή να το διαθέτει ως e-book ή app)
  

Και, βέβαια, πνευματικά δικαιώματα δεν προκύπτουν μόνο από την ολότητα ενός άρθρου αλλά και από τα συστατικά του, εφόσον είναι πρωτογενή δημιουργήματα του «συγγραφέα»: φράσεις, εικόνες, βίντεο… Εάν κάποιος τρίτος χρησιμοποιήσει σε δικό του έργο κάποια από αυτά τα συστατικά, είναι νομικά υπόλογος.

Στην εποχή των έντυπων ΜΜΕ, ο νόμος προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων είχε απλή εφαρμογή και οι συγγραφείς ή οι δημοσιογράφοι διασφάλιζαν σχετικά εύκολα τα έσοδα από τους κόπους τους. Η έλευση όμως των ψηφιακών και διαδικτυακών μέσων οδήγησε σε ριζικές αλλαγές της σχετικής νομοθεσίας, προκειμένου να μη στομωθεί η δημιουργικότητα και η καινοτομία. Και, δίπλα στις όποιες νέες νομοθετικές ρυθμίσεις, εμφανίστηκαν ακόμη πιο ευέλικτες επιλογές, όπως η αδειοδότηση χρήσης των πνευματικών έργων υπό προϋποθέσεις (Creative Commons) και της αδειοδότησης ανοιχτού κώδικα (Open Source Licensing). Ο λόγος της εμφάνισής του ήταν ότι, ανάμεσα στην πλήρη επιφύλαξη των πνευματικών δικαιωμάτων («all rights reserved») και την πλήρη κατάλυσή τους («no rights reserved»), έπρεπε να δοθεί και η δυνατότητα «μερικής επιφύλαξης των δικαιωμάτων» («some rights reserved»), ή και «δωρεάν διάθεσης υπό όρους». 

Για να γίνουν περισσότερο αντιληπτές οι διαφοροποιήσεις των ορισμών πνευματικής ιδιοκτησίας, δες τα ακόλουθα:

• Πνευματική ιδιοκτησία (Intellectual Property: Ευρύς όρος που αναφέρεται στην άυλη ιδιοκτησία που δημιουργείται από το ανθρώπινο νου.
  
• Πνευματικό δικαίωμα (Copyright): Το αποκλειστικό δικαίωμα, το οποίο χορηγείται νόμιμα για ορισμένο χρονικό διάστημα, για τον έλεγχο της έκδοσης και αντιγραφής μιας συγκεκριμένης δημοσίευσης έργου. Δεν προστατεύει τις ιδέες, αλλά την υλική έκφραση αυτών των ιδεών.
  
• Αδειοδότηση χρήσης κοινού συμφέροντος (Creative commons licensing): Μορφή αδειοδότησης που καλύπτει το φάσμα των δυνατοτήτων μεταξύ της πλήρους κατοχύρωσης πνευματικών δικαιωμάτων και της διάθεσης πνευματικού έργου χωρίς επιφύλαξη κανενός δικαιώματος.
  
• Αδειοδότηση ανοιχτού κώδικα (Open Source Licensing): Μια άδεια πνευματικής ιδιοκτησίας για την τροποποίηση κώδικα λογισμικού του υπολογιστή, η οποία γενικά συνεπάγεται την απαίτηση να τίθενται στη διάθεση των άλλων οι τροποποιήσεις που γίνονται.
  
• Μέτρο τεχνολογικού ελέγχου χρήσης (TPM - Technological prevention measure): Ένα τεχνολογικό φίλτρο (υπό μορφή συσκευής, τεχνολογικής διδικασίας ή προγράμματος λογισμικού) που επιτρέπει ή όχι την πρόσβαση και χρήση έργου που προστατεύεται από δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας (π.χ. το λογισμικό εφαρμογής κινητού τηλεφώνου που δεν δίνει πρόσβαση σε κάποιες δυνατότητες αν δεν πληρώσεις για «αναβάθμιση στην πλήρη έκδοση»).
  

Το «δημοσιογραφικό copyright»

Υπάρχουν κάποια «ψιλά γράμματα» που πρέπει να προσέξεις ως προς τα δημοσιογραφικά πνευματικά σου δικαιώματα:

• Αν κάποιος γράψει τις ιδέες που εμπεριέχει το άρθρο σου με διαφορετικό τρόπο > αυτό είναι νόμιμο.
  
• Αν αντιγράψει οποιαδήποτε από τις προτάσεις σου λέξη προς λέξη ( ή σχεδόν) > παραβιάζει τα  πνευματικά σου δικαιώματα και μπορείς να κινηθείς νομικά εναντίον του. για αυτό.
  
• Αν χρησιμοποιήσει, χωρίς την άδειά σου, φωτογραφία, ήχο ή βίντεο που παρήγαγες και δημοσίευσες > είναι παράνομο.
  
• Αν τα έχει επεξεργαστεί σε βαθμό που «τα κάνει αγνώριστα» ως προς τα αυθεντικά > είναι νόμιμο. Ωστόσο, υπάρχει το ενδεχόμενο να υποστεί δίωξη για παραβίαση ηθικών δικαιωμάτων, αν η μετατροπή που έκανε κριθεί «επιζήμια για τη φήμη του δημιουργού» του αρχικού έργου.
  
• Αν κάποιος χρησιμοποιήσει μικρά αποσπάσματα άρθρου σου (μέχρι 100 λέξεων), αναφέροντας σαφώς από πού τα  πήρε > είναι νόμιμο. Για παράδειγμα, επιτρέπεται να γράψει κάποιος άλλος για πράγματα που παρέθεσες σε ένα άρθρο σου, αναφέροντας την πηγή - και χωρίς να αντιγράψει ολόκληρο το άρθρο, βέβαια. Οι περιπτώσεις αυτές  θεωρούνται «δίκαιη χρήση» (Fair dealing).
  

Πρακτικά, η δίκαιη χρήση εφαρμόζεται στις εξής κατηγορίες χρήσης:

- Ειδησεογραφικά άρθρα

- Άρθρα ανάλυσης, επιστήμης, τεχνολογίας

- Άρθρα νομικής συμβουλής ή κάλυψης δίκης

- Άρθρα κριτικής

- Άρθρα σάτιρας ή παρωδίας

Εννοείται ότι, σε όλες τις περιπτώσεις δημοσιογραφικού copyright, θα πρέπει να φανταστείς και τον εαυτό σου στη θέση του «κάποιου άλλου».

Σημαντικό:

Η διάρκεια ισχύος των πνευματικών δικαιωμάτων ενός δημιουργού για το όποιο έργο του είναι δια βίου + 70 έτη από την ημέρα αποβίωσής του.

Για ένα δίπλωμα ευρεσιτεχνίας (πατέντα) η διάρκεια των δικαιωμάτων είναι 20 έτη, για ένα εμπορικό σήμα (trade mark) 10 έτη και για ένα σχεδιασμό (design) 5 έτη.

Τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας μπορούν να μεταφερθούν σε άλλον ιδιοκτήτη, μέσω πώλησης ή εκχώρησης (για παράδειγμα σε έναν εκδότη, με αντάλλαγμα χρηματική αμοιβή), μέσω χορήγησης άδειας για συγκεκριμένη χρονική περίδο και, τέλος, μέσω κληρονομιάς.

Η κριτική βιβλίων, πολυμέσων και τεχνολογιών

Ο νόμος προστασίας πνευματικών δικαιωμάτων επιφυλάσσει ειδική μεταχείριση για τα άρθρα κριτικής παρουσίας πνευματικών έργων, όπως είναι τα βιβλία, οι ταινίες, τα τραγούδια, αλλά και οι τεχνολογίες.

Ο σχετικός νόμος επιτρέπει σε έναν δημοσιογράφο που ασκεί κριτική να παραθέσει σύντομα αποσπάσματα του υπό εξέταση έργου, εφόσον αναφέρει σαφώς τον τίτλο του έργου και το όνομα του δημιουργού του. Αλλά, αυτή η «απαλλαγή» δεν καλύπτει τις περιπτώσεις που ο δημιουργός δεν ήθελε τη δημοσίευση και δεν γνώριζε ότι επίκειται να συμβεί – άρα, και δεν είναι γνωστό αν θα έδινε την σχετική άδεια.

Τυπικά, λοιπόν, δεν είναι νόμιμο να δημοσιεύσεις έγγραφα (έντυπα ή ψηφιακά) που διέρρευσαν χωρίς την άδεια του ιδιοκτήτη. Υπάρχει μόνο ένα «παραθυράκι» στο νόμο, που ανοίγει όταν τα όσα αναφέρονται στα έγγραφα είναι «δημοσίου συμφέροντος» και η δημοσίευσή τους ανάγεται στην υποχρέωση της δημοσιογραφίας να ενημερώνει το ευρύ κοινό για όσα το αφορούν ή ενδέχεται να έχουν επιπτώσεις στη ζωή του. Τέτοιες περιπτώσεις ήταν, για παράδειγμα, οι διαρροές εγγράφων και αρχείων μυστικών υπηρεσιών, πολιτικών και επιχειρήσεων υπεράκτιων συμφερόντων (off-shore) από τα WikiLeaks. Μεγάλες εφημερίδες, όπως η The Guardian, δημοσίευσαν αυτά τα έγγραφα χωρίς νομικές συνέπειες για τις ίδιες. Οι δράστες όμως της διαρροής (π.χ. Chelsea Manning, Edward Snowden) αλλά και ο δημιοσιογράφος «συνεργός τους» (Julian Assange) καταδικάστηκαν ή κυνηγήθηκαν ως «προδότες». Είναι λοιπόν ένα παραθυράκι που ανοιγοκλείνει πολύ επικίνδυνα.

Κατά τα λοιπά, τα περισσότερα έγγραφα δίνονται στους δημοσιογράφους από τους νόμιμους κατόχους τους, οπότε μπορούν να χρησιμοποιηθούν με ασφάλεια ως πηγή πληροφοριών. Αν όμως το περιεχόμενό τους σου φανεί «ευαίσθητο», πριν τη δημοσιοποίησή του ζήτησε τη συμβουλή δικηγόρου.

Το ίδιο προσεκτικός πρέπει να είσαι με τη χρήση «στοιχείων επένδυσης των πολυμεσικών άρθρων σου: Αν χρησιμοποιήσεις μια μουσική ή ένα τραγούδι, πρόσεξε αν πρέπει να πληρώσεις πνευματικά δικαιώματα. Ακόμη κι αν πρόκειται να γράψεις άρθρο κριτικής για το συγκεκριμένο μουσικό κομμάτι, καλό είναι να πάρεις την άδεια της αρμόδιας δισκογραφικής εταιρείας.

Όσον αφορά στα δικά σου πνευματικά έργα – τα πάσης φύσεως άρθρα, φωτογραφίες ή βίντεο –ο νόμος προστασίας πνευματικών δικαιωμάτων σε καλύπτει αυτόματα, αλλά μόνον αν η δημοσίευση έγινε από εσένα. Αν το άρθρο σου έγινε δεκτό από κάποιο ΜΜΕ και δημοσιεύθηκε από εκείνο, η συνήθης πρακτική είναι να κατέχει εκείνο τα πνευματικά δικαιώματα του άρθρου «με τη μορφή που εκεί δημοσιεύθηκε», αλλά εσύ συνεχίζεις να κατέχεις το δικαίωμα δημοσίευσης του εν λόγω άρθρου αλλού, με διαφορετική διάταξη (layout). Αυτό είναι που ισχύει συνήθως, όμως εσύ θα πρέπει να διασφαλίζεις ότι δεν υπογράφεις ψιλά γράμματα που λένε ότι «τα πνευματικά δικαιώματα κειμένων και εικόνων που δημοσιεύονται από εμάς, μας ανήκουν».

Έχουν copyright τα μιμίδια;

Μιμίδιο (meme - μιμ) = ένα στοιχείο μιας κουλτούρας ή ενός συστήματος συμπεριφοράς που μεταδίδεται από ένα άτομο σε άλλο με μη γενετικές μεθόδους, ιδιαίτερα μέσω απομίμησης. [Πηγή: Oxford Dictionary]

Στην πράξη, μιλάμε για τα φωτογραφημένα ή βιντεοσκοπημένα στιγμιότυπα της καθημερινότητας, που αναμεταδίδονται από τους χρήστες της κοινωνικής δικτύωσης, πολλές φορές με την ένθεση λακωνικών σχολίων. Το ερώτημα που τίθεται είναι αν υπάρχουν πνευματικά δικαιώματα, ποιος τα έχει και τι οικονομικές συνέπειες έχει η χρήση τους για το κοινωνικό σύνολο.

Η απάντηση είναι… «δεν γνωρίζουμε ακόμη». Συγκεκριμένα, τις ημέρες που γράφεται αυτό το υλικό δεν έχει ψηφισθεί ακόμη η νέα Ευρωπαϊκή Οδηγία για την Προστασία των Δικιωμάτων και δεν έχουν γίνει, βέβαια, οι όποιες νέες προσαρμογές στη σχετική νομοθεσία των κρατών-μελών.

Κάποιοι εικάζουν ότι βαδίζουμε προς την υπαγωγή των μιμιδίων σε όσα ισχύουν για τα… φωτοαντίγραφα. Καλού-κακού, δώσε εφεξής προσοχή στο τίνος το στιγμιότυπο υιοθετείς, σχολιάζεις, «ανεβάζεις» και «απομιμείσαι» διαδικτυακά. Πώς; Δες τις σχετικές οδηγίες που μας δίνει το BBC:

Κατευθυντήριες Οδηγίες για τα Κοινωνικά Δίκτυα (από το BBC Editorial Guidelines)

1. Η πρόθεση του παραγωγού περιεχομένου

Εξέτασε την αρχική πρόθεση στη δημοσίευση. Η δημοσίευση μιας φωτογραφίας σε έναν προσωπικό ιστότοπο ή σε μια ιστοσελίδα κοινωνικής δικτύωσης δεν σημαίνει απαραίτητα ότι ο κάτοχος αυτής της εικόνας ήθελε (ή ότι κατανοούσε πως θα μπορούσε) να είναι διαθέσιμη για όλους τους σκοπούς και τις περιστάσεις. Για πολλούς ανθρώπους, τα κοινωνικά δίκτυα είναι απλώς ένα μέσο προβολής προσωπικών στιγμών και απόψεων σε μια σχετικά μικρή ομάδα φίλων ή συγγενών. Οπότε, τα συμφραζόμενα και το πλαίσιο στο οποίο εμφανίζουν τις φωτογραφίες τους δίνουν συχνά το στίγμα της αρχικής τους πρόθεσης.

2. Η συγκατάθεση των προσώπων

Σε ποιον ιστότοπο εμφανίζεται μια εικόνα: Περιλαμβάνει ένα ή περισσότερα άτομα που δεν είναι ιδιοκτήτες ή χρήστες του ιστότοπου; Δημοσιεύεται από άγνωστο χρήστη σε ιστότοπους διαμοίρασης βίντεο, όπως το YouTube; Σε καθένα από αυτά τα σενάρια, θα πρέπει να εκτιμήσεις αν τα άτομα στην εικόνα θα συναινούσαν - είτε ρητά είτε σιωπηρά – με τη δημοσίευσή της και τη δημόσια προβολή στο Διαδίκτυο.

3. Επιπτώσεις της επαναχρησιμοποίησης

Μια εικόνα που είναι διαθέσιμη σε έναν ιστότοπο χωρίς περιορισμούς, μπορεί να θεωρηθεί ότι ανήκει στον δημόσιο τομέα. Αλλά αυτό δεν είναι πάντοτε σωστό.

Ως δημοσιογράφος, έχεις την ηθική ευθύνη να εκτιμήσεις τις επιπτώσεις της δημοσίευσης. Για παράδειγμα, μπορεί να είναι ακατάλληλο να χρησιμοποιήσεις μια φωτογραφία ενός ιδιαίτερα ευτυχισμένου γεγονότος των εμπλεκομένων - όπως ο γάμος τους - όταν γράφεις για κάτι τραγικό που τους συνέβη.

4. Μήπως η αναδημοσίευση παραπλανά;

Φρόντισε οι εικόνες που παίρνεις από τα κοινωνικά δίκτυα ή τους προσωπικούς ιστότοπους να μην αποκτούν άλλο νόημα, πιθανώς λανθασμένο, όταν τις δημοσιεύεις στο πλαίσιο μιας συγκεκριμένης είδησης.

5. Μήπως η αναδημοσίευση επιβραβεύει το κακό;

Όταν οι φωτογραφίες ή το βίντεο που βρίσκεις σε προσωπικούς ιστότοπους ή κοινωνικά δίκτυα απεικονίζουν μία παράνομη, ανήθική ή αντικοινωνική συμπεριφορά, σκέψου μήπως η εκ μέρους σου δημοσίευση σε ένα πολύ ευρύτερο κοινό «επιβραβεύει» τους δράστες με την απόκτηση φήμης. Η χρήση του όποιου περιεχομένου πρέπει να γίνεται μόνο για το δημόσιο συμφέρον.

6. Νομικά ζητήματα

Η επαναχρησιμοποίηση υλικού στο Διαδίκτυο μπορεί να εγείρει νομικά ζητήματα ιδιωτικότητας και πνευματικών δικαιωμάτων. Ένας ισχυρός λόγος δημόσιου συμφέροντος μπορεί να δικαιολογήσει την επαναχρησιμοποίηση μίας φωτογραφίας χωρίς άδεια. Ωστόσο, μην υποθέτεις αυτόματα ότι οι φωτογραφίες ή τα βίντεο εντάσσονται πάντα στη «δίκαιη χρήση». 

Συνοψίζοντας:

Οι πολίτες-δημοσιογράφοι υπόκεινται στους ίδιους νόμους όπως και όλοι οι άλλοι πολίτες. Όποιος δημοσιεύει οτιδήποτε, με οποιοδήποτε μέσο, πρέπει να έχει επίγνωση της πιθανότητας να παραβιάσει υπαρκτά πνευματικά δικαιώματα. Το νομικό πλαίσιο προστασίας τέτοιων δικαιωμάτων υπάρχει, αλλά και τροποποιείται ταχύτατα λόγω της ταχείας εξέλιξης των τεχνολογιών πληροφόρησης. Για να λειτουργούν με ασφάλεια, οι πολίτες-δημοσιογράφοι οφείλουν να διατηρούν ενήμερη και λειτουργική γνώση των εννοιών, των νομικών πλαισίων και των αδειοδοτικών δυνατοτήτων που διαμορφώνονται.

Ιδιαίτερες μορφές αδειοδότησης, που καλύπτουν όλο το φάσμα δυνατοτήτων μεταξύ της πλήρους επιφύλαξης πνευματικών δικαιωμάτων και της πλήρους εκχώρησής τους, είναι οι άδειες Creative Commons και ΕΛ/ΛΑΚ.

Υπενθύμιση: 

Μετά το μάθημα αυτό θα πρέπει να υποβληθεί ολοκληρωμένη η δραστηριότητα Ε1-Μ3-Δ3 (Γράψε το δικό σου λήμμα «Πολίτης-δημοσιογράφος» στο Wiki).

Βιβλιογραφία:

• Τhe EU's Copyright Proposal is Extremely Bad News for Everyone, Even (Especially!) Wikipedia
  

https://www.eff.org/deeplinks/2018/06/eus-copyright-proposal-extremely-bad-news-everyone-even-especially-wikipedia

• Do memes infringe copyright?
  

https://www.technollama.co.uk/do-memes-infringe-copyright

• BBC Editorial Guidelines
  

http://www.bbc.co.uk/editorialguidelines/guidelines