Mobile Citizen Journalism

Στο μάθημα αυτό θα δούμε το ποιες είναι οι πηγές πληροφοριών των δημοσιογράφων και ποιος είναι ο τρόπος χειρισμού τους.

Περιεχόμενα 1ου μαθήματος

• Ποιες είναι οι «πηγές» μας;
  
• -   Είδη πηγών
  
• α) Πρωτογενείς πηγές
  
• β) Δευτερογενείς πηγές
  
• Αναφορά πηγής
  
• Πηγές και εμπιστευτικότητα
  

Ποιες είναι οι «πηγές» μας;

Αν μεγάλωσες διαβάζοντας «Asterix», πιθανόν να νομίζεις ότι οι μόνες ειδήσεις που απασχολούν τους Βρετανούς έχουν να κάνουν με… τον καιρό. Η πραγματικότητα, βεβαίως, δεν είναι αυτή, ιδιαίτερα αφότου η αστυφιλία έκανε τους περισσότερους ανθρώπους του πλανήτη να ζουν σε μεγαλουπόλεις. Καθημερινά, σε κάθε πόλη, συμβαίνουν εκδηλώσεις, γεγονότα, αλλαγές και ανατροπές που ενδιαφέρουν τους υπόλοιπους πολίτες. Το δικό σου καθήκον, ως πολίτης-δημοσιογράφος, είναι να είσαι το ραντάρ που θα καταγράψει τις ενδιαφέρουσες ειδήσεις, θα επιλέξει το ποιες μπορεί να καλύψει και θα αναλάβει να τις μετουσιώσει σε ενδιαφέροντα αναγνώσματα/θεάσεις/ακροάματα.

Όμως, δεν μπορείς να είσαι παντού την κατάλληλη στιγμή για να συλλάβεις ο ίδιος αυτά τα γεγονότα, στη γέννηση τους. Επομένως, χρειάζεται να πάρεις πληροφορίες από τρίτους για όλα αυτά τα γεγονότα. Αυτοί οι τρίτοι που σου παρέχουν τις πληροφορίες είναι οι «πηγές» σου. Και μπορούν να είναι πρόσωπα (άνθρωποι), αλλά μπορούν να είναι και αντικείμενα: αρχεία, έγγραφα, επιστολές, φωτογραφίες, βιντεολήψεις… οτιδήποτε μπορεί να είναι φορέας πληροφορίας.

Είδη πηγών

α) Πρωτογενείς πηγές

Εύλογα, οι καλύτερες πηγές πληροφόρησης σχετικά με το τι συνέβη κάπου είναι άτομα που μετείχαν στο συμβάν. Είναι οι «πρωτογενείς πηγές» των πληροφοριών που χρειάζεσαι. Είναι οι άνθρωποι που πρέπει να αναζητήσεις πρώτους, αρκεί να θυμάσαι ότι είναι… άνθρωποι: Σίγουρα έχουν πολλά να σου πουν για το έγινε, αλλά δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι η περιγραφή τους είναι ακριβής ή δίκαιη. Είναι απλώς η δική τους αντίληψη και άποψη για το συμβάν. Ο μόνος τρόπος να προσεγγίσεις την αντικειμενικότητα είναι να ελέγξεις τα γεγονότα διασταυρώνοντας αρκετές πηγές. Ή… να βασιστείς σε καταγραφές του συμβάντος από κάμερες ασφάλειας της συγκεκριμένης περιοχής.

Σε κάθε περίπτωση, θυμίσου και το εξής: Αν μεταφέρεις σε άρθρο σου πληροφορία που δυσφημεί κάποιον, ακόμη κι αν προέρχεται από πηγή που έχει επανειλημμένα αποδειχθεί αξιόπιστη, εσύ είσαι αυτός που θα βρεθεί κατηγορούμενος στο δικαστήριο. Και ο λόγος είναι ότι εσύ έχεις την πλήρη ευθύνη να αξιολογείς την πληροφορία και να αποφασίζεις αν θα τη δημοσιεύσεις ή όχι.

Γραπτές πηγές

Συχνά, οι πληροφορίες σου προέρχονται από γραπτά κείμενα. Αν, μάλιστα, είναι συγκροτημένα και ενυπόγραφα, είναι φυσικό να σε προδιαθέτουν για το ότι είναι και αξιόπιστα. Ωστόσο, γνωρίζεις ότι με τη διαθέσιμη τεχνολογία τίποτε δεν είναι αυταπόδεικτα αυθεντικό – ιδιαίτερα αν έχει εκτυπωθεί ψηφιακά. Θα πρέπει, λοιπόν, να εξετάζεις με προσοχή το ποιος και πότε δημιούργησε το έγγραφο.

Για τις γραπτές πηγές που εντοπίζεις στο Διαδίκτυο, το μόνο πλεονέκτημα είναι ότι μπορείς πολύ γρήγορα να τεστάρεις την αξιοπιστία τους με το να διασταυρώσεις το θέμα από πολλές πηγές. Όμως και εδώ μπορεί να σε παγιδέψει η ανθρώπινη ροπή στην ευκολία: Αν ένας από τους αρχικούς ιστότοπους που εμφανίστηκε το κείμενο δεν έλεγξε την προέλευσή του, πολύ εύκολα οι ιστότοποι που το αναπαρήγαγαν μπορούν να γίνουν «αναμεταδότες ψευδών ειδήσεων (fake news). Ιδιαίτερα όταν υπάρχει ισχυρό κίνητρο για να γίνει κάτι τέτοιο, μηχανισμοί ολόκληροι «πλαστογράφησης γεγονότων τίθενται σε λειτουργία. Για παράδειγμα, ακόμη και στην Wikipedia – που βασίζεται σε πολλούς εθελοντές για να ελέγχει την ακρίβεια των αναρτήσεων – έχουν εντοπισθεί πολυάριθμες περιπτώσεις ατόμων που συνέταξαν κείμενα «κατά παραγγελία».

Κείμενα που διέρρευσαν

Σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να φτάσουν στα χέρια σου έγγραφα κάποιας δημόσιας αρχής ή ιδιωτικής εταιρείας, που δεν προορίζονταν για δημοσίευση. Τα έγγραφα αυτά τα διαρρέουν συνήθως άνθρωποι που εργάζονται στους αντίστοιχους φορείς. Ο λόγος που το κάνουν είναι συνήθως ένας από τις εξής τρεις:

(1) Διαφωνούν με την ενέργεια που καταγράφεται στο έγγραφο, αλλά δεν μπορούν να εκτεθούν και να δημοσιοποιήσουν οι ίδιοι την αντίθεσή τους.

(2) Αδιαφορούν για την αδικία που καταγράφεται στο έγγραφο, αλλά το διαρέουν διότι θέλουν να βλάψουν τον υπογράφοντα.

(3) Διαρρέουν σκόπιμα στον δημοσιογράφο ένα έγγραφο με σκεπτικό αλλά όχι τελική απόφαση, προκειμένου να μετρήσουν την αντίδραση του κοινού πριν λάβουν την απόφαση. Αν είναι μεγάλη… απλά θα πουν μετά ότι ήταν μία σκέψη που ποτέ δεν υιοθετήθηκε!

Εφόσον το περιεχόμενο του διαρρεύσαντος εγγράφου όντως αναφέρεται σε κάτι που βλάπτει τους πολίτες και το κοινωνικό σύνολο, είσαι υποχρεωμένος ως δημοσιογράφος να ελέγξεις την αυθεντικότητά του και την ακρίβεια των αναφερόμενων και να προχωρήσεις στη δημοσίευση. Όμως… πρέπει να το κάνεις παίρνοντας τα μέτρα σου για τις εξής παγίδες:

1. Αν το αυθεντικό έγγραφο θεωρηθεί λεία κλοπής, μπορεί να βρεθείς στο δικαστήριο ως «κλεπταποδόχος». Πώς το αποφεύγεις; Με το να κρατήσεις στην κατοχή σου όχι το αυθεντικό έγγραφο που διέρρευσε αλλά φωτοαντίγραφό του.
2. Αν στο έγγραφο περιέχεται κάποιο στοιχείο που καλύπτεται από δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, πάλι μπορεί να βρεθείς κατηγορούμενος. Πώς το αποφεύγεις; Με το να μην δημοσιεύσεις αυτολεξεί το περιεχόμενο του εγγράφου, αλλά τα κύρια σημεία του με δικά σου λόγια.

β) Δευτερογενείς πηγές

Δευτερογενείς πηγές σου δεν είναι εκείνοι που μετείχαν ενεργά σε ένα συμβάν, αλλά εκείνοι που είναι σε θέση να περιγράψουν το πώς συνέβη, έστω και εν μέρει. Για παράδειγμα, οι αυτόπτες μάρτυρες και η επίσημη αναφορά ενός συμβάντος από την Αστυνομία είναι δευτερογενείς πηγές.

Λογικά, θα περίμενε κανείς ότι ένας αυτόπτης μάρτυρας που είχε την ευχέρεια να παρακολουθήσει το συμβάν στην ολότητά του θεωρείται πρωτεύουσα πηγή πληροφοριών. Επειδή όμως υπάρχει ο κίνδυνος να αφηγηθεί όχι «τι είδε» αλλά τι «πιστεύει ότι είδε», οι δημοσιογράφοι προτιμούν να τον κατατάσσουν στις δευτερογενείς πηγές. Και οι δευτερογενείς πηγές εκτιμούνται πάντα ως λιγότερο αξιόπιστες από τις πρωτογενείς.

Αναφορά πηγής

Ο κανόνας είναι να αναφέρεις τις πηγές των πληροφοριών του άρθρο σου, είτε πρόκειται για ανθρώπους που σου τις είπαν είτε για κείμενα που τις περιείχαν. Αναφορά πηγής σημαίνει να ενημερώσεις τους αναγνώστες/τηλεθεατές/ακροατές σου για το όνομα και τον τίτλο του ατόμου που έκανε τη σχετική δήλωση, ή το όνομα του συγγραφέα και τον τίτλο του ΜΜΕ, της ιστοσελίδας, του βιβλίου ή του φορέα από όπου έλαβες το σχετικό κείμενο. Ενώ όμως αυτό συνιστά για σένα υποχρέωση, για την πηγή της είδησης είναι δικαίωμα, που αν θέλει το ασκεί. Συγκεκριμένα, υπάρχουν τρία είδη αναφοράς πηγής που μπορεί να σου ζητηθούν:

1. Ανακοινώσιμη πληροφορία και πηγή: Είναι η γενική περίπτωση του «On the record», όπου ό,τι έχει ειπωθεί κατά τη διάρκεια μίας δήλωσης ή συνέντευξης ή συζήτησης μπορεί να δημοσιευθεί, με αναφορά της πηγής. Συνήθως εφαρμόζεται ασυζητητί, εκτός αν η πηγή ζητήσει με σαφήνεια κάποιο από τα επόμενα δύο.
   
2. Ανακοινώσιμες πληροφορίες με μη ανακοινώσιμη πηγή:  Είναι η περίπτωση που κάποιος κρίνει σκόπιμο να σου πει πράγματα που θέλει να δημοσιεύσεις, αλλά δεν θέλει την ευθύνη ότι τα είπε. Συνήθως είναι το περιβόητο «διέρρευσε στον Τύπο ότι…», ή το «Πηγή του υπουργείου δήλωσε το τάδε, διατηρώντας την ανωνυμία της». Μια ενδιάμεση περίπτωση είναι να σου ζητήσει κάποια πράγματα να καταγράψεις ότι τα είπε εκείνος, ενώ κάποια άλλα να τα χρησιμοποιήσεις στο άρθρο σου χωρίς να τα αποδώσεις σε εκείνον. Το αν όντως αξίζει να πάρεις το ρίσκο για τα τελευταία (τα ανώνυμα), είναι κάτι θα το κρίνεις εσύ, μετά από πολλή σκέψη. Κανονικά, ο ρόλος σου ως δημοσιογράφος είναι να αναφέρεις τις πληροφορίες σου αξιόπιστα. Η μη αναφορά της πηγής σου μειώνει την αξιοπιστία σου.  
   
3. Μη ανακοινώσιμες πληροφορίες: Είναι το γνωστό «Off the record». Δηλαδή, «Σταμάτα να μαγνητοφωνείς, για να σου πω κάτι που πρέπει να ξέρεις, αλλά δεν μπορείς να το δημοσιεύσεις, ούτε να πεις ότι εγώ σου το είπα». Αν, τώρα, μου πεις ότι κάτι τέτοιο είναι παράλογο για έναν δημοσιογράφο… έχεις δίκιο. Από την άλλη πλευρά, το να πάρεις στοιχεία που μπορούν να σε οδηγήσουν σε αποκαλύψεις άλλων, πολύ πιο πολύτιμων, είναι κάτι που αξίζει να υποστείς τον «παραλογισμό». Θυμήσου μόνον ότι αν δεχθείς το «Off the record» αλλά δεν το τηρήσεις εκ των υστέρων, κανείς δεν θα σου ξαναδώσει συνέντευξη!
   

Ανώνυμη καταγγελία

Κατά καιρούς, κάποιος θα βρεθεί να σε καλέσει στο τηλέφωνο για να σου αποκαλύψει κάποιο σκάνδαλο διαφθοράς ή να σου δώσει στοιχεία για μια απάτη, ανώνυμα όμως.  Μολονότι ως δημοσιογράφος έχεις κάθε έφεση να ψάξεις το θέμα, πρέπει να κινηθείς με τη μέγιστη προσοχή γιατί αυτές είναι οι πιο επικίνδυνες πηγές πληροφοριών. Αν δεν διασταυρώσεις επαρκώς την όποια καταγγελία και προχωρήσεις σε δημοσίευση στοιχείων που αποδειχθούν εσφαλμένα, θα θεωρηθείς συνολικά υπεύθυνος.

Υπάρχει η περίπτωση ο καταγγέλων να δώσει τα στοιχεία μιας καταγγελίας λέγοντάς σου το όνομά του, αλλά να ζητήσει να του υποσχεθείς την ανωνυμία. Τότε, μπορείς να προχωρήσεις στη δημοσίευση τηρώντας την ανωνυμία, μόνον και μόνον όταν η διασταύρωση των στοιχείων σε πείσει απολύτως για την ορθότητα της καταγγελίας.

Πηγές και εμπιστευτικότητα

Ως δημοσιογράφος, μπορείς πάντα να αρνηθείς τη λήψη πληροφοριών από πηγή που επιμένει στην ανωνυμία. Εάν όμως δεχθείς τον όρο της – επειδή οι πληροφορίες είναι σημαντικές και διασταύρωσες την ακρίβειά τους – δεν πρέπει ποτέ να αθετήσεις την υπόσχεσή σου. Αν το κάνεις, θα διαδοθεί ότι «είσαι καρφί» και κανείς δεν πρόκειται να σου ξαναεμπιστευτεί τίποτε!

Η εμπιστευτικότητα των πηγών είναι βασική για την ηθική της δημοσιογραφίας. Αλλά η υπόσχεση εμπιστευτικότητας είναι ιδιαίτερα δύσκολη στην περίπτωση όπου ο νόμος μπορεί να απαιτήσει να αποκαλύψεις τη πηγή σου. Το δίλλημα είναι μεγάλο: Από τη μία πλευρά θα κατηγορηθείς ότι παρεμποδίζεις τη δικαιοσύνη αρνούμενος να κατονομάσεις την πηγή, από την άλλη θα προδώσεις μια από τις κεντρικές ηθικές αρχές της δημοσιογραφίας αν την αποκαλύψεις (ακόμη κι αν πρόκειται για εγκληματία). Εκείνο που μπαίνει στη ζυγαριά και τη βαραίνει προς την τήρηση της εμπιστευτικότητας είναι η προστασία της ελευθερίας του λόγου: Αν υποκύψεις στην πίεση, θα πάψεις να είσαι ελεύθερος και έντιμος δημοσιογράφος!

Ακούγεται πολύ σκληρό, αλλά είναι αληθινό: Αν αισθάνεσαι ότι δεν μπορείς να μπεις ακόμη και στη φυλακή για να προστατεύσεις μια εμπιστευτική πηγή, μην δώσεις ποτέ μια τέτοια υπόσχεση. Ή, τουλάχιστον, ξεκαθάρισε εξαρχής ότι θα τηρήσεις την υπόσχεση μέχρι του σημείου που θα σου επιβάλει να την παραβείς κάποιο δικαστήριο.

• Η χρήση ψευδωνύμου
  

Προκειμένου να προστατεύσεις την ταυτότητα μιας πηγής, μπορεί να χρειαστεί να την αναφέρεις με ψευδώνυμο – χωρίς επώνυμο. Το πιο συνηθισμένο είναι να συμβεί αυτό όταν γράφεις για θύματα κακοποίησης. Τα άτομα αυτά μπορεί να μην έχουν πρόβλημα να σου πουν το τι τους συνέβη, αλλά να μη θέλουν να μάθει ο κόσμος ποιοι είναι ακριβώς. Ιδιαίτερα πρέπει να παρέχεις αυτήν την προστασία αναντίρρητα όταν πρόκειται για κακοποιημένα παιδιά.

Φυσικά, σε κάθε περίπτωση, θα πρέπει να ενημερώσεις στο τέλος του άρθρου σου ότι «Κατόπιν αίτησης των θυμάτων, στο κείμενο μου χρησιμοποιήθηκαν ψευδώνυμα». Εάν έχεις συμπεριλάβει φωτογραφία τους, πάλι θα πρέπει να θαμπώσεις σε αυτήν το πρόσωπό τους, δηλώνοντας στη λεζάντα «Θάμβωση προσώπου για λόγους προστασίας ταυτότητας».

• Όταν η αστυνομία σου ζητά φωτογραφίες
  

Υπάρχει η περίπτωση να φωτογραφήσεις ή να βιντεοσκοπήσεις ένα γεγονός που, τελικά, κατέληξε να γίνει αντικείμενο αστυνομικής έρευνας. Τότε, ενδέχεται οι αστυνομικοί να σου ζητήσουν αυτό το υλικό για να εντοπίσουν τους ενόχους. Πώς αντιδράς;

Η γενική αρχή είναι ότι ο δημοσιογράφος αποφεύγει πάσει θυσία να χαρακτηριστεί «ρουφιάνος», διότι τότε όλοι θα τον αντιμετωπίζουν εχθρικά. Ο πιο έξυπνος τρόπος αποφυγής τέτοιας πίεσης είναι να είσαι συνδεδεμένος στο Διαδίκτυο και να ανεβάζεις συνεχώς το υλικό σου σε κάποιο διαδικτυακό δίσκο. Οπότε, αν σου πάρουν τη συσκευή, δεν θα βρουν σε αυτήν σχεδόν τίποτε. Ένας άλλος τρόπος είναι να έχεις συνάψει στο παρελθόν έστω και περιστασική συνεργασία με κάποια εφημερίδα, ώστε όταν σου ζητήσει η αστυνομία το υλικό να δηλώσεις ότι ανήκει στην εφημερίδα. Οπότε, θα πρέπει να το διαπραγματευθούν με τον αρχισυντάκτη της. Βέβαια, αν «το κόλπο πιάσει», σίγουρα το υλικό σου θα καταλήξει στην εφημερίδα.

Τελικά, αυτός που αποφασίζει είναι η συνείδησή σου: Αν αυτό που φωτογράφισες ή βιντεοσκόπισες ήταν μια διαδήλωση, είναι σχετικά εύκολο να αποφασίσεις να μη δώσεις το υλικό. Αν όμως έγινες μάρτυρας εγκλήματος, πώς θα συμβιώσεις με την ενοχή ότι συνέβαλες να διαφύγει ο εγκληματίας; 

Όπως και να ’χει, αν σου φαίνεται σωστό να δώσεις το υλικό σου, καν’ το έπειτα από σοβαρή σκέψη, με τη συμβουλή και την παρουσία δικηγόρου. Όχι πρόχειρα.

• Υποκλοπή πληροφορίας
  

Υποκλοπή θεωρείται η απόκτηση πληροφοριών χωρίς τη συγκατάθεση ή τη γνώση των ανθρώπων που την έχουν. Κλασικό παράδειγμα είναι το αντλήσεις πληροφορίες κρυφακούγοντας μία συζήτηση στο διπλανό τραπέζι της καφετέριας.

Ο δημοσιογράφος εννοείται ότι έχει πάντα τα μάτια και τα αυτιά του ανοιχτά για ιδέες νέων άρθρων, ακόμη κι αν αυτό σημαίνει να ακούσει περιστασιακά τη συζήτηση κάποιων άλλων σε δημόσιο χώρο. Η συμπεριφορά αυτή γίνεται παράνομη όταν παραβιάζει την ιδιωτικότητα. Για παράδειγμα, εννοείται ότι είναι παράνομο το να υποκλέψεις τηλεφωνικές κλήσεις, να ανοίξεις τα ταχυδρομικό κουτί κάποιου ή να κλέψεις τα e-mail του. Αλλά δεν είναι παράνομο το να πας στον… κάδο σκουπιδιών έξω από το σπίτι του και να ψάξεις εκεί για στοιχεία.

Το συχνότερο παράπτωμα των δημοσιογράφων είναι το να καταγράφουν κάποιον χωρίς εκείνος να το γνωρίζει. Ο δημοσιογραφικός κώδικας επιβάλλει να δηλώνουν την ιδιότητά τους και να ζητούν την έγκριση των πολιτών για οποιαδήποτε καταγραφή τους, όταν βρίσκονται σε ιδιωτικό χώρο. Όταν καταγράφουν κάτι που εξελίσσεται δημοσίως δεν χρειάζεται έγκριση, παρά μόνον όταν εστιάζονται πρόσωπα.

Συνοψίζοντας:

· Πρέπει να αξιολογείς την αξιοπιστία όλων των πηγών πληροφοριών σου. Αυτή η αξιολόγηση θα καθορίσει:

• το ποιες πληροφορίες θα χρησιμοποιήσεις
  
• το πώς θα τις παρουσιάζεις στο κοινό σου
  

· Να μη δίνεις τη συγκατάθεσή σου για «off the record», παρά μόνο αν εκτιμάς ότι θα σου δωθούν πληροφορίες πολύτιμες και δεν υπάρχει εναλλακτική λύση.

· Προστάτευσε τις πηγές σου με τήρηση της εμπιστευτικότητας, αλλά μη δίνεις υποσχέσεις αν δεν μπορείς να τις τηρήσεις. Ο λόγος, στη δημοσιογραφία, πρέπει όντως να «είναι συμβόλαιο».

· Προστάτευε όσους σου το ζητούν, τα αδύναμα μέλη της κοινωνίας, τα θύματα κακοποίησης και τα παιδιά με προστασία της ταυτότητάς τους.

Βιβλιογραφία:

• The essentials of Reuters sourcing
  

http://handbook.reuters.com/index.php?title=The_Essentials_of_Reuters_sourcing

• The limits of promising confidentiality – Reporters Committee for freedom of the Press
  

https://www.rcfp.org/browse-media-law-resources/digital-journalists-legal-guide/limits-promising-confidentiality-0

• Protection of journalistic sources – European Court of human rights
  

https://www.echr.coe.int/Documents/FS_Journalistic_sources_ENG.pdf

• Boundaries of journalism, Matt Carlson & Seth Lewis (editors), Routledge, 2015 (βιβλίο).