Mobile Citizen Journalism

Στο δεύτερο μάθημα θα συζητήσουμε σε βάθος τις ιδιαιτερότητες της αρθρογραφίας επιστημών - του τομέα δημοσιογραφίας που είναι εκ των πραγμάτων ο δυσκολότερος στην εκλαΐκευσή του.

Περιεχόμενα 2ου μαθήματος

• Οι ιδιαιτερότητες της εκλαΐκευσης θεμάτων επιστήμης
  
• Η διαφορετική προσέγγιση στην επιστήμη
  
• -  Τετ-α-τετ με τον ερευνητή
  
• Η στρατηγική του πολίτη-δημοσιογράφου επιστημών
  
• Αρθρογραφία με πηγή επιστημονική δημοσίευση
  
• Τα επόμενα βήματα
  
• -   Πώς βρίσκεις «πηγές πάνω στις πηγές»
  

Οι ιδιαιτερότητες της εκλαΐκευσης θεμάτων επιστήμης

Η δημοσιογραφία των επιστημών είναι από τους πιο δύσκολους κλάδους της δημοσιογραφίας. Απαιτεί ευρύτατο γνωσιολογικό υπόβαθρο, μεγάλη προετοιμασία για τον χειρισμό κάθε θέματος και ιδιαίτερη προσοχή στις συνεντεύξεις. Γιατί, λοιπόν, ένας πολίτης-δημοσιογράφος να θελήσει να διεκδικήσει αυτό το «κομμάτι της πίτας» από τα μεγάλα Μ.Μ.Ε.;

Η απάντηση είναι και απλή και σύνθετη. Απλή, γιατί κάθε νέος με περίσσευμα περιέργειας ενδιαφέρεται σφόδρα για τις επιστημονικές ανακαλύψεις. Και, με την ανεργία που μαστίζει τους απόφοιτους των πανεπιστημίων μας, υπάρχουν πολλοί που θα μπορούσαν να στραφούν στη δημοσιογραφική τους κάλυψη. Επίσης, έχουμε πάρα πολλούς φανατικούς αναγνώστες τέτοιων θεμάτων. Απόδειξη το ότι το μοναδικό επιστημονικό ένθετο ελληνικής εφημερίδας βγαίνει σταθερά πρώτο στις μετρήσεις αναγνωσιμότητας, ξεπερνώντας ακόμη και τα αθλητικά ένθετα. Επομένως, υπάρχει στη χώρα μας τόσο το δυναμικό δημοσιογράφων επιστήμης όσο και το αναγνωστικό κοινό. Γιατί λοιπόν δεν υπάρχουν περισσότερα επιστημονικά ένθετα – και γιατί υπάρχει «χώρος» για πολίτες-δημοσιογράφους επιστημών;

Εδώ είναι που η απάντηση γίνεται σύνθετη: Λόγω της πληθώρας των ερευνητικών τομέων στην εποχή μας, το να επενδύσει μία εφημερίδα σε επιστημονικό ένθετο προϋποθέτει αφενός οικονομική ευρρωστία (που δεν υπάρχει στον καιρό μας) και αφετέρου αρχισυντάκτες που μπορούν να ελέγχουν την ακρίβεια και την ακεραιότητα των άρθρων επιστήμης που τους παραδίδονται (πράγμα που επίσης σπανίζει). Έτσι, το πεδίο στη χώρα μας παραμένει σχετικά παρθένο. Το σύνολο σχεδόν του Τύπου καλύπτει μόνον επιφανειακά τις επιστήμες, κυρίως δανειζόμενο τις ειδήσεις από το Α.Π.Ε. ή μεταφράζοντάς τις από τα αντίστοιχα διεθνή κανάλια. Αν, λοιπόν, κάποιοι πολίτες-δημοσιογράφοι έχουν την κατάρτιση και το μεράκι να στήσουν ιστότοπους, ιστολόγια ή εφαρμογές για κινητά τηλέφωνα «επιστημονικές» – έστω και εστιασμένες σε έναν μόνο τομέα επιστημών – με εκλαϊκευτικές αναλύσεις ευρημάτων και συνεντεύξεις επιστημόνων, θα βρουν αναγνωστικό κοινό «πεινασμένο».

Για την περίπτωση που είσαι ένας από αυτούς, θα δούμε στη συνέχεια κάποια πράγματα που χρειάζεται να γνωρίζεις πριν ξεκινήσεις να γράφεις για τις επιστήμες.

Η διαφορετική προσέγγιση στην επιστήμη

Στα τέλη της δεκαετίας του '90, οι κορυφαίοι δημοσιογράφοι των ΗΠΑ συνέπηξαν την «Επιτροπή των Ανησυχούντων Δημοσιογράφων» (Committee of Concerned Journalists), για να βρουν τι έφταιγε και το επίπεδο της δημοσιογραφίας στα ΜΜΕ έπεφτε συνεχώς. Μετά από δύο χρόνια συζητήσεων και μελετών, κατέληξαν σε μία «Δήλωση κοινών αρχών», όπου προσδιόριζαν τον στόχο της δημοσιογραφίας – την αλήθεια – ως εξής:

Η «δημοσιογραφική αλήθεια» είναι μια διαδικασία που αρχίζει με την επαγγελματική συγκέντρωση και επαλήθευση των στοιχείων. Στη συνέχεια, οι δημοσιογράφοι προσπαθούν να μεταδώσουν μια δίκαιη και αξιόπιστη απόδοση του νοήματος των στοιχείων, όπως αυτά έχουν επί του παρόντος, με τη δυνατότητα της περαιτέρω διερεύνησης.

Αν πρόσεξες την αρχή αυτού του ορισμού, δεν μιλάει για την αλήθεια ως έννοια αλλά ως διαδικασία. Γιατί αυτό; Διότι από τον δημοσιογράφο ζητείται να κάνει πάρα πολλές κρίσεις σε συνθήκες ελάχιστου χρόνου και υπερβολικής αβεβαιότητας. Άρα, η εκτίμηση του δημοσιογράφου για το ποια είναι η αλήθεια δεν μπορεί να είναι τελεσίδικη.

Αυτή η επιφύλαξη είναι ακόμη μεγαλύτερη όταν μιλάμε για δημοσιογραφία επιστημών: Πώς μπορούν οι δημοσιογράφοι να ισχυρίζονται ότι γνωρίζουν την «αλήθεια» ενός τόσο περίπλοκου πεδίου γνώσης όπως είναι η επιστήμη; Ιδιαίτερα, πώς μπορούν να το επιτύχουν έχοντας πολύ λιγότερο χρόνο και εξειδικευμένη γνώση από τους επιστήμονες;

Ακόμη και τα ίδια τα ευρήματα που δημοσιεύουν οι επιστήμονες, δεν έχουν πάντα τη σαφήνεια που απαιτεί ο ορισμός τους ως «επιστημονική αλήθεια». Στην πράξη, και η «επιστημονική αλήθεια» είναι μια διαδικασία: Μόλις προσδιοριστούν τα νέα ευρήματα, η επιστημονική κοινότητα συμφωνεί ότι τα αποδέχεται ως επί του παρόντος νέα γνώση, με ανοιχτό το ενδεχόμενο να είναι αφετηρία για περαιτέρω έρευνα και διαφορετικά ευρήματα.

Αυτή η συχνή προσωρινότητα της επιστημονικής αλήθειας είναι που δημιουργεί στο κοινό την απογοήτευση ότι «οι επιστήμονες, σήμερα τα λένε έτσι, αύριο αλλοιώς». Πράγμα που έχει πολλαπλασιαστικά αρνητικό αντίκτυπο για τους ερμηνευτές της «επιστημονικής αλήθειας», τους δημοσιογράφους επιστημών.

Γιατί σε αφορούν όλα αυτά; Διότι πρέπει να αντιληφθείς ότι αν η αξιοπιστία των δημοσιογράφων επιστημών των ΜΜΕ εκ των πραγμάτων διακυβεύεται καθημερινά, πολύ περισσότερο θα κινδυνεύει η αξιοπιστία του μεμονωμένου πολίτη-δημοσιογράφου που αποτολμά να γράφει για τις επιστήμες χωρίς τη βοήθεια και την εποπτεία άλλων!

Μάθημα πρώτο, λοιπόν: Αν δεν είσαι ο ίδιος επιστήμονας – και μάλιστα καλός στον τομέα σου – μην πάρεις ποτέ το ρίσκο να αποφανθείς για την αλήθεια των αποτελεσμάτων μίας έρευνας.

Η καλύτερη προσέγγιση στο ρόλο που έχεις ως πολίτης-δημοσιογράφος είναι να προσφέρεις στους αναγνώστες σου κάτι διαφορετικό από αυτό που προσφέρει η επιστημονική ειδησεογραφία των Μ.Μ.Ε.: Να αποφεύγεις τους εντυπωσιασμούς και να ανιχνεύεις μέσα από τις επιστημονικές ειδήσεις το τι είναι εκείνο που πραγματικά έχει σημασία για τους συμπολίτες σου. Αφού το βρεις, να ψάχνεις την είδηση στην πηγή της, να την αναλύεις βαθύτερα, να την συγκρίνεις με παρόμοιες προγενέστερες και, αφού την κατανοήσεις πραγματικά, τότε να σταθμίσεις αν θα την κάνεις άρθρο σου.

Την ίδια προσέγγιση πρέπει να έχεις κι όταν το θέμα σου δεν είναι «αγνά επιστημονικό» αλλά αφορά τεχνολογική εφαρμογή της επιστήμης. Για παράδειγμα, μπορεί να μην σου έχει δώσει η τρέχουσα επιστημονική ειδησεογραφία το έναυσμα αλλά οι τρέχουσες ανάγκες των συμπολιτών σου: Ένα πρόβλημα της περιοχής σου δεν λύνεται και ψάχνεις να βρεις τι μπορεί να γίνει. Είτε η αναζήτησή σου σε πάει στο πώς έλυσαν ανάλογο πρόβλημα σε άλλες περιοχές του πλανήτη, είτε σε οδηγήσει σε κάποιο ερευνητικό ίδρυμα της χώρας μας, η ίδια προσεκτική, αναλυτική και κοινωνικά ευαίσθητη προσέγγιση είναι που θα αναδείξει τον ρόλο που πραγματικά πρέπει να έχεις ως πολίτης-δημοσιογράφος επιστήμης/τεχνολογίας.

Για το πώς διαμορφώνεται σταδιακά αυτός ο νέος και διαφορετικός ρόλος, δες το ακόλουθο:

Οι διαφορές κλασικού δημοσιογράφου επιστημών ΜΜΕ και πολίτη-δημοσιογράφου επιστημών ή/και επιστήμονα-δημοσιογράφου

Πηγή: Science journalism: In search of a new identity - Nico Pitrelli, SISSA, Italy

Τετ-α-τετ με τον ερευνητή

Σε γενικές γραμμές, υπάρχουν τρεις βασικοί τύποι επιστημονικής αρθρογραφίας:

1. Άρθρο για μια σημαντική επιστημονική ανακάλυψη
   
2. Άρθρο για ένα εξέχοντα επιστήμονα (με ή χωρίς συνέντευξή του)
   
3. Άρθρο για ένα νέο βήμα προς τη λύση ευρύτερου προβλήματος (π.χ. καταπολέμηση του καρκίνου με ανοσοθεραπεία).
   

Και στους τρεις, πρωταγωνιστικό ρόλο έχει ο επιστήμονας (ή η ομάδα επιστημόνων) που η έρευνά του οδήγησε στο άρθρο σου. Το πώς θα τον προσεγγίσεις έχει κάποιες ιδιαιτερότητες που ξεπερνούν τα όσα έχουμε ήδη πει στην «τέχνη της συνέντευξης»:

• Όταν πρόκειται να συζητήσεις με έναν επιστήμονα, προετοιμάσου όχι μόνο για το θέμα της συζήτησης αλλά και για την «προσωπική του άμυνα»: Εκείνος θέλει να παρουσιάσει στον κόσμο την έρευνά του, αλλά δεν γνωρίζει πόσο επάξια θα φέρεις εσύ αυτό το έργο σε πέρας. Γι΄αυτό, κάνε τον να νοιώσει ότι, πέρα από τα επιστημονικά ευρήματα, σε ενδιαφέρει και η προσωπική του οπτική για το θέμα – και φρόντισε, βέβαια, στο τελικό σου άρθρο να την παρουσιάσεις.
  

• Θυμήσου, πριν τη συνέντευξη, να τον ρωτήσεις αν θα πρέπει να διαβάσεις κάποιες σχετικές προγενέστερες δημοσιεύσεις του σε επιστημονικά περιοδικά, ή να διαβάσεις παρεμφερή άρθρα άλλων. Καθώς οι επιστήμονες βαριούνται τους δημοσιογράφους που τους ρωτούν «την αλφαβήτα» κατά τη διάρκεια μιας συνέντευξης, θα χαρεί για την προνοητικότητά σου.
  

• Έπειτα, στα δύσκολα σημεία της συζήτησης, ζητήσέ του να καταλάβεις μέσω κάποιας παρομοίωσης ή αναλογίας. Μια τέτοια εκλαΐκευση θα βοηθήσει όχι μόνον εσένα και τους αναγνώστες σου, αλλά θα χαλαρώσει και τον ίδιο τον επιστήμονα.
  

• Τελειώνοντας τη συνέντευξη, πες του «Ας ανακεφαλαιώσουμε λοιπόν…» και παράθεσε τα κύρια σημεία που ειπώθηκαν. Έτσι θα έχετε και οι δύο την ευκαιρία να εντοπίσετε τυχόν λάθη ή παρανοήσεις.
  

• Αν, κατά την μελέτη των όσων σου είπε, νιώσεις αργότερα ότι χρειάζεσαι επιβεβαίωση για κάτι, μη φοβηθείς να το κάνεις. Το ζητούμενο και των δυό σας είναι η ακριβής απόδοση του νοήματος, οπότε θα χαρεί να το κάνεις.
  

• Για την πληρέστερη παρουσίαση του θέματος στους αναγνώστες σου, εκμεταλλεύσου όσο μπορείς περισσότερο την πολυμεσικότητα του κινητού σου: Ζήτησε από τον επιστήμονα την άδεια να παραβρεθείς σε ώρα εργασίας στο εργαστήριό του και να φωτογραφίσεις/ βιντεοσκοπήσεις το πώς διεξάγεται η σχετική έρευνα. Φυσικά, αν το ζητήσει, θα πρέπει να του δείξεις πριν τη δημοσίευση το μονταρισμένο βίντεό σου, για να διασφαλιστεί ότι δεν θα δείξεις πράγματα απόρρητα.
  

Να θυμάσαι πάντα ότι το να είσαι μια γέφυρα ανάμεσα στον κόσμο της επιστήμης και το κοινό σου δεν σημαίνει ότι γνωρίζεις όσα ο επιστήμονας από τον οποίο παίρνεις συνέντευξη. Για την δημοσιογραφική σου αρτιότητα αρκεί, ως ελάχιστο, το

• να μην γράψεις τίποτε που δεν καταλαβαίνεις και
  
• να μετατρέψεις όσα καταλαβαίνεις σε λέξεις και εικόνες που να μπορεί το κοινό σου να τις καταλάβει.
  

Η καθηγήτρια νευροψυχολογίας του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, Dorothy Bishop, απένειμε το «βραβείο δημοσιογραφικής παραποίησης» στην εφημερίδα Daily Mail, για ένα δημοσίευμά της, του 2011, εντελώς ανυπόστατο ως προς την έρευνα που εξέταζε.

Η στρατηγική του πολίτη-δημοσιογράφου επιστημών

Τα όσα έχουμε ήδη πει ως κανόνες του καλού ρεπορτάζ, συνεχίζουν να ισχύουν και εδώ. Όμως, αν η γενική δημοσιογραφία επαρκεί για την Κοινωνία της Πληροφορίας, το επιστημονικό/τεχνολογικό ρεπορτάζ σου λαβαίνει χώρα στην Κοινωνία της Γνώσης: Τόσο οι πηγές σου (επιστήμονες/μηχανικοί) όσο και τα θέματά σου χαρακτηρίζονται από αυξημένη και εξειδικευμένη γνώση. Αλλά και το κοινό σου είναι πιο προχωρημένο γνωσιολογικά, οπότε η στρατηγική σου πρέπει να συμπεριλάβει κάποια επιπλέον στοιχεία:

• Καλλιέργησε το υπόβαθρο των γνώσεών σου
  

Η επιστήμη και η τεχνολογία είναι οι τομείς όπου η ανθρώπινη γνώση αυξάνεται ραγδαία. Κανείς δεν περιμένει να είσαι παντογνώστης. Κάθε τομέας, όμως, έχει θεμελιώδεις γνώσεις και ορισμούς εκκίνησης. Διάλεξε τον τομέα που γνωρίζεις καλύτερα και φρόντισε να «φρεσκάρεις» τις γνώσεις σου γι’ αυτόν. Αν κατανοείς  τα θεμελιώδη του τομέα, θα μπορείς να επεξεργάζεσαι τα θέματά του ακόμη και αν σου ξεφεύγουν οι λεπτομέρειες. Για παράδειγμα, αν πεις ότι θα στήσεις ιστολόγιο για την ιατρική και τις επιστήμες ζωής, θα πρέπει να γνωρίζεις τουλάχιστο τα βασικά μέρη του σώματος και τις λειτουργίες τους. Γενικά, η δημοσιογραφία επιστημών βασίζεται σε μια καλή δευτεροβάθμια εκπαίδευση, ενισχύεται από μια καλή τριτοβάθμια εκπαίδευση και στεριώνει με την… δια βίου μάθηση.

• Γνώριζε επιστήμονες, ρώτα και μάθε
  

Ακόμη κι αν γνωρίζεις πολλά, ακόμη κι αν διαβάζεις συνεχώς, μην αμελείς να γνωρίζεις συνεχώς ανθρώπους που γνωρίζουν περισσότερα στον τομέα που σκοπεύεις να υπηρετήσεις. Το να γνωρίζεις επιστήμονες και μηχανικούς, να τους ρωτάς για πράγματα και να τους συμβουλεύεσαι για βιβλιογραφία, όχι μόνο θα σου ανοίξει τους ορίζοντες αλλά και θα σου προσφέρει πολύτιμους συμμάχους όταν θα επεξεργάζεσαι θέματα που σε προβληματίζουν.

Επίσης, μην περιορίσεις αυτόν τον κύκλο γνωστών σε ένα μόνο πεδίο γνώσης. Στον αιώνα που ζούμε, τα περισσότερα νέα ευρήματα χαρακτηρίζονται πλέον από διεπιστημονικότητα. Οπότε, μην περιμένεις ότι γνωρίζοντας εμπειρογνώμονες σε έναν τομέα δεν θα χρειαστείς άλλους από άλλον. Για παράδειγμα, αν το θέμα σου αφορά έναν νέο τύπο ασύρματου βηματοδότη καρδιάς, θα είναι καλύτερο να μπορείς να απευθυνθείς και σε έναν καρδιολόγο και σε έναν ηλεκτρονικό ιατρικών συστημάτων.

Επιπλέον, ένα τέτοιο πλούσιο δυναμικό επαφών θα μπορεί να σου προσφέρει ιδέες γα νέα άρθρα, πληροφορίες υποβάθρου γι’ αυτά και ονόματα ειδικών στους οποίους θα χρειαστεί να αποταθείς για περισσότερες λεπτομέρειες. Αρκεί να θυμάσαι, βέβαια, στα άρθρα σου να αναφέρεις τους ανθρώπους που συνεισέφεραν στην ολοκλήρωσή τους.

• «Τριπλοτσεκάριζε» τις επιστημονικές πηγές
  

Υποτίθεται ότι τόσο οι δημοσιογράφοι όσο και οι επιστήμονες έχουν ως επιδίωξη την αντικειμενική απόδοση του θέματος που πραγματεύονται. Λόγω όμως της βιασύνης των πρώτων να «προλάβουν την είδηση» και της ανάγκης των δεύτερων να «γίνουν είδηση», παραμονεύει ο κίνδυνος να δημοσιευθούν τραγέλαφοι που θα μειώσουν την αξιοπιστία και των μεν και των δε. Για παράδειγμα, σε πρόσφατη έρευνα για τις επιπτώσεις του ατμίσματος στους εφήβους των ΗΠΑ, οι επιστήμονες ερεύνησαν τις περιπτώσεις εκατοντάδων μαθητών, σε δύο σχολικές χρονιές. Στη δεύτερη χρονιά, επτά (7) από τους εκατοντάδες μαθητές Γυμνασίου της έρευνας διαπιστώθηκε ότι είχαν γίνει  καπνιστές. «Ε, καλά… Αναμενόμενο», θα πεις. «Κάποιοι, πάντα θα γίνονται». Κι όμως: Τα τηλεοπτικά κανάλια και οι εφημερίδες (παγκοσμίως) ομοφώνησαν σε τίτλους όπως «Μεγάλη έρευνα αποφαίνεται ότι το άτμισμα οδηγεί τα παιδιά μας στο κάπνισμα!» Τι κι αν η έρευνα και η στατιστική δεν έλεγαν πουθενά κάτι τέτοιο…

Εκτός από το δράμα των επιστημόνων και των δημοσιογράφων που πέφτουν σε τέτοιες παγίδες, υπάρχει και η τεράστια ζημιά που γίνεται τόσο στην αξιοπιστία συνολικά της επιστήμης όσο και στην ουσιαστική κατανόησή της από το κοινό. Για παράδειγμα, κατά την κωμικοτραγική παρέλαση τέτοιων φαινομένων σε τηλεοπτική εκπομπή (βλ. Scientific Studies: Last Week Tonight with John Oliver) εμφανίζεται στο 14:44 ένας συμμετέχων σε τηλεοπτικό πάνελ να συμπεραίνει ότι «ο καλύτερος τρόπος να ζεις τη ζωή σου είναι να βρίσκεις την επιστημονική μελέτη που σου ταιριάζει καλύτερα και να ακολουθείς αυτήν». Στο σημείο αυτό ο κωμικός J. Oliver «εκρήγνυται» και φωνάζει: «Όχι, όχι, όχι! Στην επιστήμη δεν κορφολογείς ό,τι σε βολεύει, για να κάνεις αυτό που έτσι κι αλλιώς θα έκανες. Αυτό το κάνεις με τη θρησκεία!»

Για να μην καταλήξεις λοιπόν συνένοχος σε ανοσιουργήματα, «φύλαγε τα ρούχα σου»:

• μη θυσιάζεις την επιστημονική αλήθεια για τον «πιασάρικο τίτλο» και
  
• μην υιοθετείς ό,τι σου λένε οι επιστήμονες χωρίς να το ελέγξεις, διπλά και τριπλά.
  

«Καλά εγώ», θα πεις, «αλλά… οι επιστήμονες;..» Ναι, οι επιστήμονες. Βρίσκονται σε τόσο μεγάλη ψυχολογική πίεση να φτάσουν σε δημοσιοποίηση των ερευνών τους – και να τους εγκριθεί το επόμενο ερευνητικό κονδύλιο – που… αρκεί έστω και ένας από αυτούς να σου πει «μισές αλήθειες». Αν τις πάρεις τοις μετρητοίς, χωρίς να ελέγξεις την πληρότητα και την ακρίβειά τους, ενδέχεται να πρωταγωνιστήσεις σε ένα χιλιοπαιγμένο ανά την υφήλιο σενάριο: Όταν εσύ τις δημοσιεύσεις ως ολοκληρωμένη έρευνα και λαμπρό επίτευγμα, αγνοώντας ότι ήταν πύργος στην άμμο, εκείνος «θα κάνει την πάπια». Θα αντλήσει τα οφέλη της δημοσιότητας και, όταν αποκαλυφθεί η κρυμμένη αλήθεια και του ζητηθεί ο λόγος, θα πει ότι «εσύ το φούσκωσες»!

Σημαντικό:

Πρέπει να είσαι ιδιαίτερα προσεκτικός ως προς το ποιος χρηματοδότησε την έρευνα που εξετάζεις: Αν στους χρηματοδότες συμπεριλαμβάνεται ιδιωτική εταιρεία, είναι πιθανό να υπάρχει ρήτρα μη δημοσιοποίησης χωρίς τη σύμφωνη γνώμη της. Αν προχωρήσεις στη δημοσίευση χωρίς να το γνωρίζεις, ο συγκεκριμένος επιστήμονας που αμέλησε να σε ενημερώσει μπορεί και να χάσει τη θέση του. Αν να σε ενημερώσει λίγο πριν τη δημοσίευση… άδικα έγραψες το άρθρο. Φρόντισε λοιπόν να το ψάξεις έγκαιρα.

Στο παραπάνω γράφημα, βλέπουμε την αναγνωσιμότητα επιστημονικών θεμάτων των ΜΜΕ των ΗΠΑ, αντιπαρατιθέμενη με το πόσο ελέγχουν την ακρίβεια των επιστημονικών στοιχείων.

Αρθρογραφία με πηγή επιστημονική δημοσίευση

Όπως είπαμε, η κοινωνική ευαισθησία του πολίτη-δημοσιογράφου επιστημών τον παρακινεί να αναζητά ιδέες για άρθρο στα ανεπίλυτα προβλήματα της πόλης του, της περιφέρειάς του, της χώρας του. Εκ των πραγμάτων, όμως, τα περισσότερα ερεθίσματα που λαβαίνει καθημερινά προέρχονται από τις δημοσιοποιήσεις ερευνητικών αποτελεσμάτων στον διεθνή Τύπο. Αυτό σημαίνει ότι δεν έχει παρά να μπει στο Διαδίκτυο και να πάει στην πρωτογενή πηγή της επιστημονικής δημοσίευσης, για να διαβάσει τι πραγματικά ερευνήθηκε και τι ακριβώς επιτεύχθηκε. Κι αν αυτό που διάβασε εκεί τον εμπνεύσει… η ιδέα για το νέο του άρθρο γεννήθηκε!

Ακούγεται απλό, αλλά δεν είναι. Ο ένας λόγος δυσκολίας είναι ότι οι επιστημονικές έρευνες που γίνονται ειδήσεις στα μεγάλα ΜΜΕ δημοσιεύονται σε συνδρομητικά επιστημονικά περιοδικά. Όταν φτάνεις εκεί, σου επιτρέπουν να δεις την περίληψη της δημοσιευμένης εργασίας αλλά για το πλήρες άρθρο πρέπει να πληρώσεις. Και, βέβαια, κανένας μεμονωμένος πολίτης-δημοσιογράφος δεν είναι σε θέση να πληρώνει 40 ευρώ για να διαβάσει μία επιστημονική εργασία τη φορά.

Ο δεύτερος λόγος είναι ότι το «δρομολόγιο» είναι ήδη καθορισμένο από τα φίλτρα επιλογής που χρησιμοποίησαν οι δημοσιογράφοι των μεγάλων ΜΜΕ. Πώς μπορείς να βρεις τον δρόμο για τις μελέτες που αγνόησαν εκείνοι;

Ο τρίτος λόγος είναι ότι… έστω ότι βρήκες μία μελέτη που σε εμπνέει. Πώς θα μπορέσεις να βρεις άλλες παρεμφερείς, ώστε να διασταυρώσεις την πρόοδο έρευνας στον τομέα;

Ευτυχώς, στο διαδικτυακό οικοσύστημα που κινείσαι υπάρχουν – και θα πολλαπλασιάζονται – δωρεάν λύσεις που απαντούν και στους τρεις προαναφερθέντες προβληματισμούς. Για παράδειγμα, υπάρχει ο ιστότοπος Researcher, ο οποίος ενημερώνεται και ενημερώνει καθημερινά για όλες σχεδόν τις επιστημονικές εργασίας που δημοσιεύονται διεθνώς, στα Αγγλικά. Μπορείς να έχεις πρόσβαση σε αυτές μέσω του ιστότοπου του Researcher (https://www.researcher-app.com/), αλλά και μέσω δωρεάν εφαρμογής στο κινητό σου:

• Researcher: Science Journals Reader App (Android/iPhone) 

Εκτός από αυτή την εφαρμογή (app), στον Παγκόσμιο Ιστό θα βρεις και αρκετούς πολύτιμους ιστότοπους πρόσβασης σε επιστημονικές δημοσιεύσεις:

• Google Scholar (http://scholar.google.com): Μία εξειδικευμένη υπηρεσία της γνωστής μηχανής αναζήτησης, επίσης δωρεάν. Η πρόσβαση στις μελέτες και τις έρευνες που παρουσιάζει μπορεί κατά περίπτωση να είναι περιορισμένη. Τότε, κάνε κλικ στην επιλογή [Όλες οι εκδόσεις] (“All Versions”), στο κάτω μέρος του αποτελέσματος της αναζήτησης, για να δείς αν υπάρχει κάπου αλλού στον Ιστό μια ανοικτή έκδοση.
  

• Microsoft Academic Search (http://academic.research.microsoft.com): Είναι μια αντίστοιχη βάση δεδομένων, νεότερη και ακόμη εξελισσόμενη. Σχετικά παρόμοια με την Google Scholar σε πολλά σημεία, διαθέτει εργαλεία για την απεικόνιση των συνδέσεων μεταξύ των ερευνητών και του έργου τους, παρέχει «προφίλ» πολλών ερευνητών και γραφήματα απεικόνισης του πώς έχουν ετεροαναφερθεί από συναδέλφους οι έρευνές τους (citations).
  

• DOAJ (www.doaj.org): Είναι μια βάση δεδομένων που καλύπτει πάνω από χίλια επιστημονικά περιοδικά ανοιχτής πρόσβασης (open access).
  

• PLOS (www.plosone.org/home.action): H Δημόσια Βιβλιοθήκη Επιστημών (PLOS) είναι το κορυφαίο περιοδικό δημοσίευσης επιστημονικών ερευνών και μελετών ανοιχτής πρόσβασης.
  

• DiVA (http://www.diva-portal.org): Μηχανή αναζήτησης επιστημονικών εργασιών από 47 σουηδικά πανεπιστήμια και ερευνητικά ιδρύματα.
  

• Full Text Reports (www.fulltextreports.com): Είναι ένας συγκεντρωτής (aggregator) ερευνών και μελετών από ολόκληρο τον κόσμο (στα Αγγλικά, πάντα).
  

Τέλος, μη επιστημονική αλλά δημοσιογραφικά πολύτιμη, είναι η Εργαλειοθήκη του Δημοσιογράφου:

• Journalist’s Toolbox (www.journaliststoolbox.org) - Είναι ένας ιστότοπος που συντηρείται από την Ένωση Επαγγελματιών Δημοσιογράφων των ΗΠΑ (www.spj.org) και παρέχει πολλές πληροφορίες και παραπομπές σε εργαλεία που βοηθούν την δημοσιογραφική έρευνα ή την επεξεργασία και απεικόνιση δεδομένων.
  

Σημαντικό:

Κανείς δεν σου εγγυάται ότι μια ιστοσελίδα που σήμερα βρήκες ότι περιέχει ενδιαφέροντα στοιχεία για το άρθρο σου, θα συνεχίσει να είναι αναρτημένη στον Παγκόσμιο Ιστό και αύριο. Πώς αποφεύγεις μια τέτοια απώλεια; «Σώζεις» την ιστοσελίδα, δωρεάν, στην Wayback Machine του παγκόσμιου αποθετηρίου Internet Archive. 

Οδηγίες, εδώ: https://blog.archive.org/2017/01/25/see-something-save-something/

Τα επόμενα βήματα

Ωραία, λοιπόν. Μέσα από το ψάξιμό σου στον Researcher ή τους ιστότοπους ερευνών, έφτασες σε μία επιστημονική δημοσίευση που ο τίτλος της σε κάνει να υποψιάζεσαι σφόδρα ότι θα ενδιαφέρει το κοινό σου. Ποια είναι τα επόμενά σου βήματα;

1. Διάβασε προσεκτικά τη δημοσιευμένη εργασία - Η περίληψη (abstract) θα δώσει τα πιο βασικά στοιχεία. Έπειτα, πρέπει να διαβάσεις την εισαγωγή για να δεις το πλαίσιο της έρευνας, κι ύστερα να πηδήξεις στη συζήτηση και τα συμπεράσματα για να καταλάβεις τα ευρήματα της έρευνας. Αν ακόμη πιστεύεις ότι αξίζει να γίνει άρθρο, έλεγξε τις μεθόδους της έρευνας ή μελέτης και διάβασε και το επισυναπτόμενο βοηθητικό υλικό (Supplementary material). Ήταν το πείραμα επαρκώς σχεδιασμένο; Αναρωτήσου: Ήταν το δείγμα των συμμετεχόντων στη μελέτη αρκετά μεγάλο ώστε να βγουν συμπεράσματα; Προκύπτουν τα συμπεράσματα των ερευνητών από τα στοιχεία που δημοσιεύουν; Εντόπισε πιθανές αδυναμίες και ατέλειες. Και θυμήσου: Τα ποντίκια δεν είναι… άνθρωποι κι αυτό που συμβαίνει σε ένα εργαστηριακό δείγμα δεν είναι απαραίτητο να συμβεί στον οργανισμό του ανθρώπου. Μη σπεύσεις λοιπόν να πλασάρεις «πιασάρικες φούσκες» στους αναγνώστες σου.
2. Δες τα επενδεδυμένα συμφέροντα - Έλεγξε το ποιοι χρηματοδότησαν την έρευνα ή μελέτη. Αυτοί θα πρέπει να δηλώνονται στο τέλος της δημοσίευσης. Οι αναγνώστες σου θα πρέπει να γνωρίζουν τους οικονομικούς δεσμούς με ιδιωτικές εταιρείες που τυχόν έχουν οι ερευνητές.
3. Ψάξε το πλαίσιο - Οι επιστημονικές ανακαλύψεις χτίζονται πάνω σε προηγούμενες. Οπότε, είναι σκόπιμο να δεις το ποιες παρεφερείς έρευνες έγιναν τα τελευταία χρόνια ως προς το ίδιο αντικείμενο. Χρησιμοποίησε λέξεις-κλειδιά και ψάξε στο Διαδίκτυο. Όχι μόνο θα καταλάβεις καλύτερα τα προβλήματα γύρω από το θέμα, αλά είναι και πιθανό να βρεις ότι η «μεγάλη ανακάλυψη» δεν είναι και… τόσο μεγάλη.
4. Ρώτησε τους συγγραφείς της έρευνας/μελέτης - Είτε γιατί όντως έχεις κάποιες απορίες είτε γιατί θες να εμπλουτίσεις το άρθρο σου, μη διστάσεις να στείλεις e-mail σε ερευνητή. Σε κάθε δημοσίευση υπάρχει τουλάχιστον το e-mail  του επικεφαλής της έρευνας, αλλά μπορείς να ψάξεις και όποιον άλλον από την ομάδα, διαδικτυακά. Αν απαντήσει πρόθυμα, ζήτησέ του τηλεσυνέντευξη μέσω Skype. Θα είναι επιτυχία σου το να δώσεις στους αναγνώστες σου τις απόψεις του ερευνητή για ερωτήματα που θα είχαν οι ίδιοι.
5. Ρώτησε τη γνώμη άλλων ειδικών - Είπαμε ότι χρειάζεται να διασταυρώνεις πάντα τις πηγές. Αυτό δεν γίνεται μόνο με το διάβασμα παρεμφερών εργασιών αλλά και ρωτώντας επαΐοντες στο θέμα. Θα τους βρεις διαβάζοντας τη βιβλιογραφία της δημοσίευσης, ή ψάχνοντας τον σχετικό τομέα στο Google Scholar. Στείλε τους e-mail και ζήτησε να μιλήσετε διαδικτυακά (Skype, Messenger, ή ό,τι άλλο έχουν και μπορεί να καταγραφεί η συνδιάλεξη). Ρώτησε τον ειδικό αν κρίνει την συγκεκριμένη έρευνα ή μελέτη σοβαρή και για ποιόν λόγο. Τι το νέο προσθέτει; Τι είναι αμφιλεγόμενο; Τι θα ρωτούσε ο ίδιος; Οι απαντήσεις και τα σχόλιά του/τους ή θα βελτιώσουν το άρθρο σου ή θα σε υποψιάσουν για πιθανή «πατάτα».
6. Σκέψου τον δικό σου τίτλο - Έστω ότι έκανες όλα τα προηγούμενα και είσαι έτοιμος να προχωρήσεις στο άρθρο. Φαντάσου τώρα ποιος θα είναι ο τίτλος που θα του βάλεις. Μπορεί να πηγάζει από τον τίτλο της δημοσιευμένης έρευνας, μπορεί και όχι. Σκέψου μια συναρπαστική οπτική για το θέμα. Αναλογίσου τι είναι αυτό που ξεχωρίζει ως το πιο συναρπαστικό, ανησυχητικό, διασκεδαστικό ή σημαντικό; Θυμήσου ότι η ιστορία που θα πεις στους αναγνώστες σου δεν είναι απαραίτητα η ιστορία που οι συγγραφείς της έρευνας θέλουν να πεις.
7. Ξεκίνα να γράφεις, σκεπτόμενος για ποιόν γράφεις - Οι αναγνώστες μπορεί να είναι έξυπνοι και περίεργοι αλλά δεν είναι απαραίτητα επιστήμονες οι ίδιοι. Η επιστήμη είναι αρκετά δύσκολη από μόνη της, οπότε μίλησέ τους γι’ αυτήν με απλά, καλοδομημένα και ενδιαφέροντα λόγια. γι 'αυτό χρησιμοποιήστε απλά λόγια. Να είσαι ειλικρινής μαζί τους και να τους κάνεις να χαίρονται που σε διαβάζουν.

Πώς βρίσκεις «πηγές πάνω στις πηγές»;

Ένας γρήγορος τρόπος να βρίσκεις επιστημονικά άρθρα σχετικά με την επιστημονική δημοσίευση που αποτελεί πηγή του άρθρου σου, είναι να βάλεις στη μηχανή αναζήτησης τη φράση «wiki [όνομα]», όπου [όνομα] = το ονοματεπώνυμου του κύριου ερευνητή της δημοσίευσης. Αν υπάρχει λήμμα γι’ αυτόν στη Wikipedia, θα οδηγηθείς εκεί και, στο κάτω μέρος του λήμματος, θα βρεις παραπομπές σε σχετικές εργασίες.

Ο άλλος τρόπος είναι να ψάξεις το έργο του ερευνητή στο Google Scholar: Στο κάτω μέρος της σχετικής με αυτόν σελίδας, θα βρεις εργασίες που έχουν αναφερθεί στο έργο του («το έχουν cited»). Επίσης, θα βρεις ιδέες για περισσότερο ψάξιμο της θεματικής του, μέσω των λέξεων-κλειδιών του (keywords):

Συνοψίζοντας:

Αν η εκλαΐκευση θεμάτων τεχνολογίας είναι απαιτητική, οι προκλήσεις της εκλαΐκευσης θεμάτων επιστήμης είναι πολλαπλάσιες. Οι επαυξημένες ιδιαιτερότητες πηγάζουν αφενός από την δύσκολη «επικοινωνιακή γλώσσα» των επιστημόνων (ενώ οι τεχνολογικές επιχειρήσεις έχουν μηχανισμούς εκλαΐκευσης των επιτευγμάτων τους) και αφετέρου από τη δυσκολία του μεμονωμένου πολίτη-δημοσιογράφου να διακριβώσει την «αλήθεια» ερευνητικών αποτελεσμάτων εξειδικευμένης γνώσης.

Όμως, η δημοσιογραφία επιστημών είναι ιδιαίτερα δελεαστική, καθώς καλύπτεται ελάχιστα στη χώρα μας από τα μεγάλα ΜΜΕ. Αν ο πολίτης-δημοσιογράφος προσεγγίσει τα θέματά του με κοινωνική ευαισθησία αλλά και αναλυτική εκλαΐκευση, έχει τη δυνατότητα να αποκτήσει πιστούς αναγνώστες και να προσφέρει μεγάλη υπηρεσία στην κοινωνία.

Για να το κατορθώσει αυτό, πρέπει να ακολουθήσει με συνέπεια συγκεκριμένα βήματα προετοιμασίας του, πριν αρχίσει το γράψιμο του άρθρου επιστήμης. Βοηθό του, έχει τα άφθονα και δωρεάν μέσα επιστημονικής πληροφόρησης που παρέχονται μέσα από τον Παγκόσμιο Ιστό και τις εφαρμογές για κινητά τηλέφωνα.

Βιβλιογραφία:

• What Every Journalist Should Know About Science
  

http://niemanreports.org/articles/what-every-journalist-should-know-about-science/

• Press releases and the framing of science journalism
  

https://arstechnica.com/science/2007/06/press-releases-and-the-framing-of-science-journalism/

• The problem with science journalism: we’ve forgotten that reality matters most
  

https://www.theguardian.com/media/2015/dec/30/problem-with-science-journalism-2015-reality-kevin-folta

• Duck and Cover: Science Journalism in the Digital Age
  

https://www.sciencehistory.org/distillations/magazine/duck-and-cover-science-journalism-in-the-digital-age

• Scientists and Journalists Square Off Over Covering Science and ‘Getting it Right’
  

https://undark.org/article/science-journalism-fact-checking-quotes/

• Science journalism: In search of a new identity
  

http://journal.emwa.org/medical-devices/science-journalism-in-search-of-a-new-identity/article/3090/emwa-26-2-pitrelli.pdf

• Adversarial Journalism and The Selfish Gene
  

https://www.richarddawkins.net/2013/12/adversarial-journalism-and-the-selfish-gene/

• Informing the news – The need for knowledge-based journalism, T. E. Peterson, Vintage Books, 2013 (βιβλίο)