Mobile Citizen Journalism

Στο δεύτερο μάθημα θα εξετάσουμε το τι διασφαλίζει ότι το έργο του πολίτη-δημοσιογράφου θα είναι όντως κοινωνικό λειτούργημα. Αυτό το «κάτι» δεν έχει να κάνει πια με θέματα, τρόπους και εργαλεία, αλλά με την ηθική που πρέπει να υπαγορεύει τις επιλογές και τη δράση του. Επίσης, για την προστασία του έργου του, θα δούμε τα εργαλεία μέσω των οποίων ανιχνεύεται η αυθεντικότητα των πληροφοριών.

Περιεχόμενα 2ου μαθήματος

• O κώδικας δεοντολογίας του πολίτη-δημοσιογράφου
  
• -  Τα ΜΜΕ κι εσύ
  
• Αυτά που χρειάζεσαι
  
• Κλασικό αλλά κρίσιμο: Λίβελος
  

Ο κώδικας δεοντολογίας του πολίτη-δημοσιογράφου

Πολλά βιβλία έχουν γραφτεί διεθνώς με θέμα τη δημοσιογραφική ηθική. Μέσα από τις χιλιάδες σελίδες τους μπορείς να ταξιδέψεις από τους ορθόδοξους ορισμούς του δημοσιογράφου ως μαχητή της αλήθειας έως τους πιο αναθεωρητικούς, όπως «ηθικός δημοσιογράφος είναι ο αμερόληπτος μεταδότης σημαντικών ειδήσεων και απόψεων, που τις θέτει στην αμερόληπτη κρίση του κοινού, χρησιμοποιώντας υπεύθυνες και ακριβείς μεθόδους συλλογής ειδήσεων, με στόχο τον αυτοκυβερνώμενο πολίτη» (Ward 2009). Και κάπου εκεί (το 2004) ήρθε ο Dan Gillmor, o συγγραφέας του «We the Media» και θεμελιωτής της δημοσιογραφίας των πολιτών, να δυναμιτίσει το σκηνικό λέγοντας: «Τα μεγάλα ΜΜΕ χειρίστηκαν την ενημέρωση σαν διδασκαλία από καθέδρας, αλλά στο μέλλον αυτή θα καταλήξει συζήτηση».

Τι εννοούν;

Μην τρομάξεις… από τώρα. Δεν έχει νόημα να σε βουλιάξουμε σ΄ένα τέτοιο ταξίδι, αν δεν καταλάβεις πρώτα το «ποιά είναι η βάρκα σου».

Τα ΜΜΕ κι εσύ

Όταν πρωτοεμφανίστηκαν οι πολίτες-δημοσιογράφοι, τα παραδοσιακά ΜΜΕ τους είδαν απλά ως «αυτόπτες μάρτυρες γεγονότων που έσπευδαν να δημοσιοποιήσουν τα όσα είδαν και φωτογράφησαν ή βιντεοσκόπησαν». Στη συνέχεια, όταν είδαν αυτούς τους πολίτες να ερωτεύονται τη δημοσιογραφία, να την κάνουν χόμπι τους και να την προβάλλουν μέσα από ιστολόγια, το ξανασκέφτηκαν: άνοιξαν τις στήλες των διαδικτυακών εφημερίδων τους και τους έδωσαν χώρο έκφρασης… αμισθί.

Οι ανεξάρτητοι πολίτες-δημοσιογράφοι συνεχίζουν να κάνουν μόνοι τους τη δημοσιογραφική έρευνα και το γράψιμο των άρθρων τους, συνήθως μέσα από ένα ιστολόγιο. Όμως, το blogging είναι δίκοπο μαχαίρι: Αφενός, επιτρέπει την ελεύθερη δημοσίευση όσων πιστεύει κανείς ότι αξίζει (και ενδιαφέρει) να μάθουν και οι άλλοι, και δίνει τη δυνατότητα ελεύθερης συζήτησης με τους αναγνώστες χωρίς τον έλεγχο οποιασδήποτε «εξουσίας». Επιτρέπει όμως εξίσου και την ανεξέλεγκτη πληροφόρηση με ειδήσεις «στημένες» έπειτα από κρυφή συναλλαγή, την αρθρογραφία με λεκτικό χωρίς ποιοτικό έλεγχο και τη διατύπωση ανεδαφικών ισχυρισμών ή εκφράσεων μίσους και μεροληψίας.

Σε σχετική έρευνα ιστολογίων που διεξήγαγε ο δημοσιογράφος και συγγραφέας του βιβλίου «Flat Earth News», Nick Davies, βρήκε ότι από ένα δείγμα 2.000 άρθρων, ποσοστό μόλις 12% εμπεριείχε στοιχεία ελεγμένα ως προς την αξιοπιστία τους.

Δεν έχουμε ακόμη αντίστοιχη έρευνα στην χώρα μας – που να έχει υποπέσει στην αντίληψή μας – αλλά και οι δημοσιογράφοι και το αναγνωστικό κοινό έχουν λόγους να είναι προβληματισμένοι, όταν τα ιστολόγια αντλούν το υπόδειγμα ηθική τους (και χρηματοδότησής τους) από το παράδειγμα των ΜΜΕ: Όλο και περισσότερα «μεταμφιέζουν» τα Δελτία Τύπου των επιχειρήσεων σε «έγκυρη ενημέρωση» για το κοινό. Κι όταν οι δημοσιογράφοι των ΜΜΕ υποκύπτουν στις πιέσεις να γίνουν «τελάληδες διαφημίσεων» μέσα από τα κείμενά τους ή τις εκπομπές τους (όπως όλοι βλέπουμε να γίνεται στη χώρα μας), τι διαφορετικό δικαιούνται να περιμένουν από τους «ερασιτέχνες»;

Όσα λοιπόν και αν σου πουν ή αν σου πούμε περί ηθικής και δεοντολογίας, ο πυρήνας της αλήθειας για το θέμα είναι ένας:

Χωρίς αφιερωμένους, ικανούς και καλά εκπαιδευμένους δημοσιογράφους, που κερδίζουν τα προς το ζην από τη δημοσιογραφία τους, είναι υποκριτική ουτοπία να περιμένει η κοινωνία του 21^ου αιώνα ότι θα της παρέχεται η τεχνικά άρτια και ηθικά θωρακισμένη ενημέρωση που χρειάζεται.

Έπειτα από αυτό το ακόμη μπερδεμένο κουβάρι ηθικής της διαδικτυακής δημοσιογραφίας, τι το πραγματικά χρήσιμο απομένει να μάθεις εσύ, που τώρα ξεκινάς; Μα… όσα χρειάζεσαι για να μην πέσεις στον σκόπελο προδοσίας του εαυτού σου και του αναγνώστη σου και «βουλιάξεις πρόωρα».

Αυτά που χρειάζεσαι

Η Εθνική Ένωση Πολιτών-Δημοσιογράφων των ΗΠΑ (NACJ) κατέγραψε 15 θεμελιώδεις αρχές άσκησης του λειτουργήματος των πολιτών-δημοσιογράφων, που σου τις παρουσιάζουμε σε δική μας απόδοση. Η προσεκτική ανάγνωσή τους θα σου δώσει τις βασικές αρχές δεοντολογίας που χρειάζεσαι:

1. Η ελευθερία του Τύπου

«Καθένας μας έχει δικαίωμα στην ελευθερία της γνώμης και της έκφρασης. Αυτό το δικαίωμα περιλαμβάνει την ελευθερία του να έχεις άποψη χωρίς παρενόχληση και να αναζητάς, να συλλέγεις και να μεταδίδεις πληροφορίες και ιδέες, με οποιοδήποτε μέσο και χωρίς σύνορα» - από την Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.

2. Η δύναμη της αλήθειας

Το ότι κανείς θεωρεί κάτι ως αληθινό, δεν αρκεί για να τι κάνει αληθινό. Η εξακρίβωση του τι είναι αληθινό πρέπει να είναι ο κυριαρχικός στόχος κάθε δημοσιογράφου.

Οι πολίτες-δημοσιογράφοι πολίτες πρέπει να επικεντρώνονται στην ανεύρεση της αλήθειας, χωρίς να επαναλαμβάνουν αυτά που πιστεύουν οι άλλοι. Πρέπει να ρωτούν άτομα από όλες τις πλευρές ενός θέματος, να ελέγχουν και να ξαναελέγχουν τα γεγονότα και να πληροφορούν για τα στοιχεία και τη θέση όσων δηλώνουν κάτι. Η τήρηση αυτών θα φέρει την εμπιστοσύνη στον πολίτη-δημοσιογράφο, στην ακεραιότητά του και την αποδοχή της αξιοπιστίας του.

3. Η φωνή του λαού

Ο πολίτης-δημοσιογράφος δίνει επιπρόσθετη αξία στο όρο «φωνή του λαού» (Vox Populi). Πολλά προβλήματα που απασχολούν τους πολίτες παραμένουν άγνωστα επειδή τα ΜΜΕ δεν τα κρίνουν άξια ενδιαφέροντος, ή δεν βρίσκονται επιτόπου για να τα αντιληφθούν. Ο πολίτης-δημοσιογράφος, αντίθετα, είναι τα μάτια και τα αυτιά της κοινότητάς του και είναι πρόθυμος να τα προβάλει, ακόμη κι αν ενδιαφέρουν λίγους. Κατά την διερεύνηση αυτών των θεμάτων θα πρέπει να μιλήσει με τους απλούς ανθρώπους που υφίστανται τις επιπτώσεις τους - όχι μόνο με δημόσιους λειτουργούς ή εκπροσώπους επιχειρήσεων.

4. Υπόλογος στον αναγνώστη

Ο πολίτης-δημοσιογράφος είναι πρώτιστα υπόλογος στο κοινό που υπηρετεί, ως προς την αλήθεια, τη δικαιοσύνη και τη χρησιμότητα όσων γράφει. Η σημασία αυτής της αρχής είναι απλή: Εξυπηρετεί κατά προτεραιότητα την ωφέλεια των αναγνωστών του. Στα πλαίσια αυτής:

• Υπηρετεί το δικαίωμα των αναγνωστών στην ενημέρωση πέρα από κάθε συμφέρον -  προσωπικό ή δημόσιο.
  
• Σέβεται την αξιοπρέπεια και τη νοημοσύνη του κοινού του. Ο πολίτης-δημοσιογράφος δεν προσβάλει ούτε επιτίθεται στους αναγνώστες του.
  
• Απαντά στις ανησυχίες του κοινού του ως προς την ακρίβεια, τη δικαιοσύνη ή την αποτελεσματικότητα όσων γράφει. Όταν αμφισβητείται με στοιχεία ή με νέες πληροφορίες από αναγνώστες ή άλλες πηγές, ο πολίτης-δημοσιογράφος απαντά  κατάλληλα και με σεβασμό.
  
• Διακόπτει επιχειρηματικές σχέσεις και δραστηριότητες που θέτουν σε κίνδυνο την ανεξαρτησία και την αντικειμενικότητά του.
  
• Αποκρούει οτιδήποτε θέτει σε κίνδυνο τη δημοσιογραφική του ακεραιότητα, όπως δώρα, χάρες, αμοιβές, πρόσληψη, ειδική μεταχείριση, δωρεάν ταξίδια…
  
• Αποκαλύπτει την σύγκρουση συμφερόντων όταν είναι αναπόφευκτη: Εάν προκύψουν, η λύση είναι απλή: Το δηλώνει στο άρθρο του και συνεχίζει, καλύπτοντας τα γεγονότα με τιμιότητα και ειλικρίνεια. Αν του είναι αδύνατο να γράψει χωρίς προκατάληψη, τότε πρέπει να δώσει την ιστορία σε κάποιον άλλον, που δεν έχει σύγκρουση συμφερόντων.
  
• Αντιστέκεται στην επιρροή φίλων, διαφημιστών, ιδιαίτερων συμφερόντων και ισχυρών ατόμων από κάθε επίπεδο εξουσίας.
  

5.  Η ακρίβεια των στοιχείων

Από τα προαπαιτούμενα της δημοσιογραφίας είναι να είναι ακριβής. Χωρίς ακρίβεια, ο δημοσιογράφος δεν έχει αξιοπιστία και ακεραιότητα και δεν εμπνέει σεβασμό στους αναγνώστες του ή τις πηγές του.

Αν δεν είναι δυνατή η διασταύρωση και επαλήθευση των πληροφοριών του, θα πρέπει να παραπέμπει στην πηγή τους, ώστε οι αναγνώστες να γνωρίζουν από πού προέρχονται και να τις εκτιμήσουν ανάλογα.

6.  Η ολότητα της ιστορίας

Η κάλυψη του όποιου θέματος δεν πρέπει να θεωρείται ότι έχει ολοκληρωθεί μέχρι να συμπεριλάβει όλα τα σχετικά στοιχεία και να παρουσιάσει όλες τις πλευρές, με δίκαιο και αμερόληπτο τρόπο. Στην περίπτωση που κάποιος από τους πρωταγωνιστές της ιστορίας αρνηθεί να απαντήσει, ή δεν είναι διαθέσιμος, αυτό θα πρέπει να αναφερθεί στο άρθρο.

Βεβαίως, δεν έχουν όλες οι ιστορίες αντιπαρατιθέμενες απόψεις. Αν π.χ. γράφεις για την πτώση μετεωρίτη στην αυλή ενός συμπολίτη – που διαπιστωμένα έπεσε και ήταν μετεωρίτης – δεν έχει νόημα να ρωτάς αν όντως έπεσε.

7.  Το τεκμήριο αθωότητας

Η εικασία περί ενοχής ή αθωότητας κάπου που φέρεται ως βασικός ύποπτος για ένα αδίκημα, είναι απαράδεκτη: Ο πολίτης-δημοσιογράφος δεν είναι όργανο της τάξης,  εισαγγελέας ή συνήγορος υπεράσπισης. Οι δημοσιογράφοι που πέφτουν στην παγίδα να εικάσουν ενοχή ή αθωότητα κάποιου, επηρεάζουν αντίστοιχα την κρίση του κοινού και παραβιάζουν τη νομική αρχή του τεκμηρίου αθωότητας –  «μέχρι να αποδειχθεί η ενοχή κάποιου, θεωρείται αθώος».

Για να αποφύγουν κάτι τέτοιο, οι δημοσιογράφοι πρέπει να χρησιμοποιούν την έκφραση «φερόμενος ως δράστης» όταν αναφέρονται σε έναν υποτιθέμενο ληστή, δολοφόνο, τρομοκράτη κλπ.

8.  Η σπουδαιότητα του πλαισίου

Ο όρος «πλαίσιο» στη δημοσιογραφία έχει την έννοια (α) των συμφραζομένων σε μια δήλωση, που συμβάλλουν καθοριστικά στην εξαγωγή του νοήματός της, και (β) του σκηνικού ή των περιστάσεων υπό τις οποίες συνέβη ένα γεγονός.

Επειδή οι ίδιες πληροφορίες μπορεί να ερμηνεύονται διαφορετικά όταν αναφέρονται σε διαφορετικές περιστάσεις, οι πολίτες-δημοσιογράφοι πρέπει να είναι προσεκτικοί κατά την  προσπάθειά τους να ζωγραφίσουν την πλήρη εικόνα. Πρέπει να ενημερώνουν τους αναγνώστες για το ποιος είπε τι, πότε, πού, γιατί και πώς το είπε. Η παράθεση αυτών των στοιχείων είναι καθοριστικής σημασίας για την ένταξη της πληροφορίας στο αντίστοιχο πλαίσιό της.

Προσοχή επίσης χρειάζεται όταν το κείμενο ενός άρθρου εμπλουτίζεται με εμβόλιμες δηλώσεις και ηχογραφήσεις: Ο πολίτης-δημοσιογράφος έχει την ευθύνη ελέγχου ότι «τοποθετούνται εντός πλαισίου». Διαφορετικά, μπορεί να διαστρεβλώσουν το νόημα όσων πραγματικά ειπώθηκαν.

9.  Ο σεβασμός όλων των ανθρώπων

Ο πολίτης-δημοσιογράφος πρέπει να δρα με ευαισθησία και σεβασμό των δικαιωμάτων πολιτών, ιδίως ως προς την προσωπική τους ζωή. Ακόμη περισσότερο πρέπει να δείχνει ευαισθησία και ευπρέπεια όταν έχει να κάνει με παιδιά ή άτομα που δεν είναι συνηθισμένα να γίνονται επίκεντρο ειδήσεων, ή άτομα για τα οποία η εμπλοκή τους σε ένα συμβάν ήταν αναπάντεχη έως και τραγική.

Ανεξάρτητα με το από ποιόν παίρνει συνέντευξη ο πολίτης-δημοσιογράφος, πρέπει να τον ενημερώνει πρώτα για το ποιος είναι ο ίδιος και να εξηγεί τι ρόλο έχει και τι κάνει. Επίσης, πρέπει να σέβεται το δικαίωμα του ατόμου που ρωτά να αρνηθεί να απαντήσει.

10.  Ο περιορισμός της ζημιάς

Η μη ορθή τήρηση των προαναφερθέντων (άρθρα 6 έως 9), ενδέχεται να έχει επιπτώσεις στους ανθρώπους που δέχτηκαν την «πίεση του δημοσιογράφου για στοιχεία». Επιπτώσεις που μπορεί να είναι από ψυχολογικά τραύματα έως οικονομικές ή επαγγελματικές βλάβες. Ηθικό δόγμα, λοιπόν του πολίτη-δημοσιογράφου πρέπει να είναι το «μεταχειρίσου τους ανθρώπους που είναι είτε πηγές πληροφοριών για μια ιστορία είτε θύματά της, όπως ακριβώς θα ήθελες να μεταχειριστούν εσένα στη θέση τους».

Για να γίνει αυτό επιτευκτό, ο πολίτης-δημοσιογράφος πρέπει να σταθμίζει συνεχώς το πότε η από πλευράς του «αναζήτηση της αλήθειας» παραβιάζει το όριο σεβασμού της ευαισθησίας ενός παιδιού, της θλίψης του γονιού ενός θύματος, του δικαιώματος  ιδιωτικότητας ενός πολίτη, ή του τεκμηρίου αθωότητας ενός υπόπτου. Μπορεί ο αναγνώστης του να θέλει ονόματα και λεπτομέρειες για να έχει την πλήρη εικόνα της ιστορίας, αλλά το ηθικό καθήκον του δημοσιογράφου είναι να θυμάται το τι προστασία θα ήθελε και θα δικαιούνταν να έχει αν τα φώτα της δημοσιότητας στρέφονταν στον ίδιο.

11.  Η αποφυγή σύγκρουσης συμφερόντων

Κάθε καλός δημοσιογράφος αναπτύσσει ένα δίκτυο πηγών πληροφόρησης. Αυτή η δικτύωση επιβάλλει συνήθως και την γνωριμία και ανάπτυξη σχέσεων με την τοπική δημοτική αρχή, την αστυνομία, τις εισαγγελικές αρχές, ή άλλους ανθρώπους που βρίσκονται σε θέσεις ισχύος. Ο κίνδυνος που παραμονεύει είναι οι σχέσεις αυτές να οδηγήσουν σε ευνοιοκρατία, μεροληψία ή και συγκάλυψη αδικιών.

Όπως ειπώθηκε και στο άρθρο 4, ο πολίτης-δημοσιογράφος οφείλει να αντισταθεί σε κάθε προσφορά ανταλλάγματος για την προδοσία του ρόλου του. Αν δεν το κατορθώσει και η σύγκρουση συμφερόντων γίνει αναπόφευκτη, τότε πρέπει ή να την δηλώσει με ειλικρίνεια ή να εκχωρήσει την ιστορία σε συνάδελφο.

Στην περίπτωση που το «αναπόφευκτο» γίνει μόνιμο – όπως μπορεί να συμβεί σε μία μικρή πόλη, χωρίς εναλλακτικές λύσεις αποφυγής κυκλωμάτων διαπλοκής – τότε ο πολίτης-δημοσιογράφος θα πρέπει να αποφασίσει «με ποιους θα πάει και ποιους θα αφήσει». Στο τέλος όλων, είναι προτιμότερο να καταθέσει οριστικά την πέννα του παρά να την υποδουλώσει – διότι τότε δεν θα είναι πια δημοσιογράφος.

12.  Η άμεση διόρθωση λαθών

Είναι ουτοπικό να πει κανείς ότι δεν θα συμβούν λάθη. Στο βιαστικό κυνήγι της κάλυψης των ειδήσεων, είναι ανθρώπινο να συμβούν αθέλητα λάθη. Όποτε προκύψει κάτι τέτοιο, ο πολίτης-δημοσιογράφος οφείλει να αναλάβει την ευθύνη, να παραδεχθεί το λάθος του και να το διορθώσει με αμεσότητα και πληρότητα. Τόσο απλά.

Εκείνο που αξίζει να επισημανθεί περισσότερο είναι ότι ο πολίτης-δημοσιογράφος δεν γράφει πια για ένα έντυπο μέσο, όπως ήταν οι κλασικές εφημερίδες και τα περιοδικά. Γραφεί σε διαδικτυακό μέσο, με λέξεις, φωτογραφίες, ηχογραφήσεις ή βίντεο. Αυτό σημαίνει ότι το άρθρο με το λάθος «δεν πετάχτηκε με τη χθεσινή εφημερίδα». Μένει για πάντα στο Διαδίκτυο, ακόμη κι αν πάψει να είναι αναρτημένη η σχετική ιστοσελίδα. Οπότε, ένα σημερινό λάθος μπορεί να αναπαραχθεί αργότερα, από άλλους, και να αμαυρώνει το κύρος του και στο μέλλον.

Άρα… δεν χρειάζεσαι μεγαλύτερο κίνητρο. Παραδέξου και διόρθωνε το όποιο λάθος σου, αμέσως!

13.  Το θάρρος

Μπορεί να ξέρει κανείς τη γειτονιά του, την πόλη του και τους ανθρώπους της και να αισθάνεται ασφάλεια στην άσκηση της δημοσιογραφίας. Ωστόσο, ακόμη και στο πιο φιλικό κλίμα, χρειάζεται θάρρος για ρωτήσεις τον προπονητή της ομάδας γιατί «έφαγε πέντε γκολ», τον επικεφαλής της πυροσβεστικής «γιατί έσωσε το πλουσιόσπιτο κι άφησε να καεί το σπίτι του φτωχού», ή τον διευθυντή μιας ντόπιας βιομηχανίας «γιατί ρυπαίνει με τα λύματά της το ποτάμι».

Ο καλός δημοσιογράφος το έχει αυτό το θάρρος: Θέτει τις ερωτήσεις του με τόλμη και σεβασμό. Και κάθε φορά που το κάνει, γίνεται όλο και πιο θαρραλέος. Μέσα από την εξάσκηση, οι φόβοι ξεπερνιούνται.

Είναι, λοιπόν, ευνόητο το γιατί το θάρρος συμπεριλαμβάνεται στις θεμελιώδεις αξίες του πολίτη-δημοσιογράφου: Χωρίς το θάρρος να θέτει καυτά ερωτήματα, να διερευνά πραγματικά τα γεγονότα, να επαληθεύει τα στοιχεία και να αντιμετωπίζει τους καταχραστές της εξουσίας, θα είναι ελάχιστες οι καλές ιστορίες που θα γράψει ποτέ.

Για το πώς «χτίζεται το θάρρος», είναι καλό να θυμηθούμε την αρχαία συνταγή:

«Το κύριο συστατικό του θάρρους είναι ο αυτοσεβασμός και το κύριο συστατικό του αυτοσεβασμού ο αυτοέλεγχος»

Θουκυδίδης (460 π.Χ. - 399 π.Χ.)

14.  Η ντροπή της λογοκλοπής

Η κλοπή του πνευματικού έργου ενός άλλου θεωρείται μία από τις σοβαρότερες παραβάσεις της δημοσιογραφικής δεοντολογίας. Ο πολίτης- δημοσιογράφος μπορεί να μην κινδυνεύει να απολυθεί – όπως συμβαίνει στους δημοσιογράφους των ΜΜΕ –  αλλά θα στιγματισθεί από το κοινό του και θα βιώσει προσωπική ντροπή.

Το φαινόμενο της λογοκλοπή δεν είναι τωρινό, αλλά η διαδικτυακή τεχνολογία το έχει κάνει πανεύκολο. Από νομική σκοπιά, είναι κλοπή και διώκεται. Όμως, το χειρότερο για ένα δημοσιογράφο είναι ότι συνιστά ρήξη της εμπιστοσύνης ανάμεσα σ’ αυτόν και τον αναγνώστη του.Το αναγνωστικό κοινό αυξάνεται ανάλογα με την αξιοπιστία του δημοσιογράφου. Αφ’ής στιγμής αυτή αμαυρωθεί με μια λογοκλοπή, η πίστη στα όσα λέει και γράφει κλονίζεται και οι αναγνώστες φεύγουν.

Είναι, λοιπόν, βασικό ηθικό πρόσταγμα για τον πολίτη-δημοσιογράφο η αποφυγή της λογοκλοπής. Και για να το κατορθώσει αυτό υπάρχουν τρία πράγματα που πρέπει να  ακολουθεί:

• Να γράφει πάντα αυθεντικά άρθρα. Ποτέ να μην αντιγράφει ή να παρουσιάζει ως δικά του τα λόγια άλλου.
  
• Αν βάλει στο κείμενό του λόγια άλλου, να τα παραθέσει μέσα σε εισαγωγικά και να αναφέρει ποιος τα είπε.
  
• Να παρέχει σωστές πληροφορίες για την πηγή της φράσης που πρόσθεσε (πότε και πού ειπώθηκε, από ποιόν προς ποιον, σε ποιο μέσο), ώστε οι αναγνώστες του να συνεχίζουν να τον εμπιστεύονται.
  

15.  Η ακεραιότητα

Στις πρώτες γραμμές του Κώδικα Δεοντολογίας που είχε συντάξει από τον προηγούμενο αιώνα η αμερικανική Ένωση Επαγγελματιών Δημοσιογράφων, βρίσκεται η φράση: «Η επαγγελματική ακεραιότητα είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της αξιοπιστίας ενός δημοσιογράφου». Δυστυχώς, αυτός ο ακρογωνιαίος λίθος κοντεύει να ξεθεμελιωθεί τις τελευταίες δεκαετίες, καθώς τα τεκμηριωμένα περιστατικά δημοσιογραφικής απάτης, λογοκλοπής και «στησίματος» αυξήθηκαν αλματωδώς.

Ένας από τους λόγους εμφάνισης των πολιτών-δημοσιογράφων είναι και η διαπιστωμένη έλλειψη ακεραιότητας (άρα και αξιοπιστίας) των περισσότερων ΜΜΕ. Αλλά αυτό κάνει το στοίχημα επιβίωσης της «ερασιτεχνικής δημοσιογραφίας ακόμη πιο ριψοκίνδυνο. Για να τα καταφέρουν, οι πολίτες-δημοσιογράφοι πρέπει να ακολουθούν το υπόδειγμα όσων σοβαρών επαγγελματιών δημοσιογράφων εξακολουθούν να τηρούν την ηθική και την ακεραιότητα που έκαναν τη δημοσιογραφία λειτούργημα.

Η ακεραιότητα είναι η αρετή της θεμελίωσης όλων των λέξεων και των πράξεων ενός ατόμου σε ένα απαράβατο πλαίσιο προσωπικών αρχών. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να  γνωρίζει κανείς τι είναι σωστό και λάθος, καλό και κακό, χρήσιμο και επιζήμιο, ώστε να πράττει μετά ανάλογα, ακόμη και με προσωπικό κόστος.

Η δημοσιογραφική ακεραιότητα καταρρακώνεται όταν ο δημοσιογράφος επιτρέπει στην όποια προκατάληψη ή συμφέρον να του υπαγορεύει ποια ιστορία θα καλύψει και ποια στοιχεία της θα αποκαλύψει ή θα κρύψει, όταν «στήνει» ιστορίες και τις παρουσιάζει σαν  πραγματικές, όταν προσφέρει ψευδή στοιχεία ως αληθινά, κι όταν «μαγειρεύει» ανύπαρκτες δηλώσεις. Αν συμβεί κάποιο από αυτά και χαθεί η ακεραιότητά του, πολύ δύσκολα θα ανακτήσει ποτέ ο δημοσιογράφος την αξιοπιστία του.

Το δίδαγμα είναι απλό: Ο πολίτης-δημοσιογράφος χρειάζεται να θυμάται πάντα ποιος είναι και τι εκπροσωπεί. Αν το ξεχάσει.. θα ξεχαστεί από όλους – και πρώτα από τους αναγνώστες του.

«Για να είμαστε πειστικοί, πρέπει να είμαστε πιστευτοί.

Για να είμαστε πιστευτοί, πρέπει να είμαστε αξιόπιστοι.

Για να είμαστε αξιόπιστοι πρέπει να είμαστε ειλικρινείς».

Edward R. Murrow (1908-1965)

-  φημισμένος Αμερικανός δημοσιογράφος

Κλασικό αλλά κρίσιμο: Λίβελος

Στις θεμελιώδεις αρχές της Εθνικής Ένωσης Πολιτών-Δημοσιογράφων των ΗΠΑ που αναπτύξαμε, δεν περιλαμβάνεται (παραδόξως) ένα ζήτημα που ταλανίζει από γεννησιμιού της τη δημοσιογραφία. Πρόκειται για τη δημοσίευση συκοφαντιών (λίβελος) και την επακόλουθη δίωξη του υπεύθυνου για συκοφαντική δυσφήμηση. Είναι ένα ζήτημα πρώτιστα ηθικό, για όλους τους δημοσιογράφους, αλλά με σοβαρές συνέπειες – ειδικά για τους ανεξάρτητους πολίτες-δημοσιογράφους.

Ο λίβελος ορίζεται ως δυσφήμηση ή πλήγμα για την προσωπική φήμη και το καλό όνομα ενός ατόμου μέσω δημοσιεύματος. Η δυσφήμησή του μπορεί να επέλθει όχι μόνο μέσω γραπτού κειμένου ή τίτλου του, αλλά και μέσω φωτογραφιών, σχολίων φωτογραφιών (λεζαντών) ή σκίτσων.

Ακόμη πιο λεπτή είναι η «κόκκινη κλωστή» για δημόσια πρόσωπα: Εάν το άρθρο ενός δημοσιογράφου (είτε είναι γραπτό είτε πολυμεσικό) παρακινεί τους αναγνώστες του σε εκδήλωση μίσους κατά αυτού του προσώπου, γελοιοποίηση ή περιφρόνηση, πάλι θα μπορούσε να θεωρηθεί λίβελος.

Αν για τους δημοσιογράφους των ΜΜΕ και τους εκδότες τους η καταδίκη για λίββελο σημαίνει οικονομική ζημία, για τον μεμονωμένο πολίτη-δημοσιογράφο είναι κυριολεκτικά καταστροφή. Τα διάφορα πρόσωπα που βρίσκονται σε θέση ισχύος το γνωρίζουν αυτό και θα παραμονεύουν το πρώτο σου τέτοιο ατόπημα για να «σε βγάλουν από το παιχνίδι» ή να σε εκβιάσουν και να σε καταστήσουν υποχείριό τους. Και στα δύο ενδεχόμενα, έχασες οριστικά τη μάχη. Πρόσεχε, λοιπόν, με γερό κοσκίνισμα, τις εκφράσεις σου και τους χαρακτηρισμούς προσώπων!

Για να βοηθηθείς στο υπό ποιούς όρους ένα δικαστήριο αποδέχεται τον ισχυρισμό κάποιου ότι έχει υποστεί συκοφαντική δυσφήμιση, ας δούμε τα πέντε προαπαιτούμενα που παραθέτει στο Εγχειρίδιο Δημοσιογραφίας του το πρακτορείο ειδήσεων Associated Press:

1. Πρέπει να αποδεικνύεται ότι δηλώθηκε κάτι το δυσφημιστικό. Οι ενάγοντες δεν είναι πάντοτε σε θέση να αποδείξουν ότι αυτό που γράφτηκε γι’ αυτούς έχει πράγματι  δυσφημιστικό νόημα. Για παράδειγμα, μία περίπτωση όπου ο ενάγων είχε περιγραφτεί ως «φανταχτερός μεγαλοδικηγόρος των σταρ» δεν κρίθηκε από το δικαστήριο συκοφαντική. Σε μια άλλη περίπτωση, όπου ο ενάγων περιγραφόταν ως «κυνηγός ασθενοφόρων που ενδιαφερόταν μόνο για πτώματα», ο δημοσιογράφος καταδικάστηκε. Όχι για το «κυνηγός ασθενοφόρων» αλλά για το «μόνο για πτώματα». Γιατί; Διότι το δικαστήριο έκρινε πως το πρώτο δεν ζημίωνε απαραίτητα τη φήμη του δικηγόρου, αλλά σίγουρα τη ζημίωνε το δεύτερο.

2. Πρέπει να αποδεικνύεται ότι αυτό που γράφτηκε δηλώθηκε ως γεγονός και όχι ως γνώμη. Ο λόγος είναι ότι οι απόψεις, η σάτιρα, η παρωδία και η υπερβολή που δεν μπορούν να αποδειχθούν αληθινές ή ψευδείς, συνήθως προστατεύονται ως «μορφές έκφρασης». Για παράδειγμα, όταν κρίνεις μια θεατρική παράσταση και αποφανθείς ότι ο τάδε ηθοποιός δεν έχει ταλέντο, δεν θα καταδικαστείς. Ιδίως, δεν μπορείς να καταδικαστείς για σχόλιο ως προς ένα πρόσωπο που, με τη συμμετοχή του σε δημόσιο θέαμα, παρουσιάζει το ταλέντο του στο κοινό και με την πράξη του αυτή επιδέχεται σχολιασμού.

3. Πρέπει να αποδεικνύεται ότι η δυσφημιστική φράση δεν ανταποκρινόταν στην αλήθεια. Εάν η υπεράσπιση αποδείξει ότι αυτό που γράφτηκε ανταποκρινόταν στην αλήθεια, ο δημοσιογράφος αθωώνεται. Επίσης αθωώνετι αν το δικαστήριο δεν μπορέσει να βγάλει οριστική απόφαση για το αν η δήλωση είναι αληθής ή ψευδής. Ο λόγος είναι ότι ο ενάγων φέρει το βάρος της απόδειξης.

4. Πρέπει να αποδεικνύεται ότι η δυσφημιστική δήλωση αφορούσε όντως τον ενάγοντα, είτε ατομικά είτε ως φορέα/επιχείρηση που εκπροσωπεί. Μόνον ένα άτομο ή μια επιχείρηση του οποίου/οποίας η φήμη έχει ζημιωθεί είναι σε θέση να κάνει αγωγή. Αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι το σχετικό άρθρο θα έπρεπε να αναφερόταν επώνυμα στο πρόσωπο ή την επιχείρηση. Αν η περιγραφή που γινόταν ήταν αρκετή για να αναγνωρίσουν σε αυτήν οι αναγνώστες τον ενάγοντα, τότε είχε ταυτοποιηθεί.

5.  Πρέπει να αποδεικνύεται ότι η δυσφημιστική δήλωση δημοσιεύθηκε είτε με πραγματικά κακό σκοπό («πρόθεση για βλάβη»), είτε από απροσεξία ή αδιαφορία για την αλήθεια.

Οπότε, μετά από αυτήν την χρήσιμη ενημέρωση, ιδού πέντε ερωτήσεις που πρέπει να έχεις κατά νου για να αποφύγεις την κατηγορία για συκοφαντική δυσφήμηση:

1. Περιέχει το άρθρο σου οποιεσδήποτε δηλώσεις που θα μπορούσαν να θεωρηθούν δυσφημιστικές; Αν ναι, ψάξε να βρεις λέξεις που ακούγονται λιγότερο αρνητικές από αυτές που χρησιμοποίησες αρχικά και προχώρησε στην αντικατάσταση.
   
2. Διατυπώθηκαν οι συγκεκριμένες λέξεις ή φράσεις ως αποδεδειγμένες εκ των πραγμάτων (πράγμα που διώκεται αν είναι αναληθείς), ή ως προσωπική γνώμη (που προστατεύεται) ή σάτιρα που κανένας λογικός αναγνώστης δεν περνάει για αλήθεια;
   
3. Καθιστά η περιγραφή σου αναγνωρίσιμο το πρόσωπο/φορέα/επιχείρηση στο οποίο αναφέρεσαι, παρότι δεν αναφέρεις όνομα/επωνυμία; (διώκεται, αν είναι συκοφαντία). Και  κάτι επίσης σημαντικό: Μήπως η περιγραφή σου κάνει τους αναγνώστες να αναγνωρίσουν λάθος πρόσωπο/φορέα/επιχείρηση; (κι αυτό διώκεται).
   
4. Μπορείς να αποδείξεις ότι οι αμφισβητήσιμες ή οριακά δυσφημιστικές δηλώσεις του άρθρου σου ανταποκρίνονται στην αλήθεια; (αθωώνεσαι)
   
5. Αν παρ’ ελπίδα, το άρθρο σου κατέληξε να περιέχει όντως εσφαλμένες πληροφορίες, είχες ενεργήσει σύμφωνα με την καθιερωμένη δημοσιογραφική πρακτική για να φτάσεις σε ακριβές δημοσίευμα; (τουλάχιστον δεν θα καταδικαστείς για δόλο, οπότε μπορείτε «να τα βρείτε» με τη δημοσίευση επανόρθωσης).
   

Συνοψίζοντας:

Ο κώδικας δεοντολογίας του πολίτη-δημοσιογράφου δεν είναι κάτι που μπορεί να βγεί «έτοιμο από την κατάψυξη» των ΜΜΕ. Άλλωστε, είναι ακριβώς το διαπιστωμένο έλλειμα ηθικής των περισσότερων εφημερίδων και περιοδικών που συνέτεινε στη διεθνή πτώση αναγνωσιμότητας του Τύπου.

Ο πολίτης-δημοσιογράφος καλείται να εντάξει την ηθική ως αδιασάλευτη αξία της δημοσιογραφίας του, βασιζόμενος σε συγκεκριμένες και σαφείς αρχές. Οι λέξεις-κλειδιά του δικού του κώδικα δεοντολογίας είναι: Ελευθερία, αλήθεια, φωνή του λαού, υπόλογος στον αναγνώστη, ακρίβεια των στοιχείων, ολότητα της ιστορίας, τεκμήριο αθωότητας, τήρηση πλαισίου, σεβασμός, περιορισμός ζημιάς, αποφυγή σύγκρουσης συμφερόντων, άμεση διόρθωση λαθών, θάρρος, αποφυγή λογοκλοπής, ακεραιότητα, αποφυγή λίβελου.

Η τήρηση αυτού του κώδικα δεν είναι μόνο προαπαιτούμενο για την άσκηση της δημοσιογραφίας, αλλά και «υπαρξιακό στοίχημα» για τον πολίτη-δημοσιογράφο: Όντας μόνος και χωρίς οικονομική υποστήριξη, θα βρίσκεται διαρκώς στο νομικό στόχαστρο όλων όσων θίγονται από την αρθρογραφία του.

Βιβλιογραφία:

• The elements of journalism
  

https://www.americanpressinstitute.org/journalism-essentials/what-is-journalism/elements-journalism/

• Digital Media Ethics
  

https://ethics.journalism.wisc.edu/resources/digital-media-ethics/

• To tell the Truth - The ethical journalism initiative
  

http://ethicaljournalisminitiative.org/pdfs/EJI_book_en.pdf

• We the Media - Dan Gillmor
  

http://www.authorama.com/we-the-media-1.html

• WikiLeaks, journalism ethics and the digital age: what did we learn?
  

https://theconversation.com/wikileaks-journalism-ethics-and-the-digital-age-what-did-we-learn-28262

• Advocates, adversaries, and adjuncts: the ethics of international science journalism
  

http://www.int-res.com/articles/esep2009/9/e009p017.pdf

• Here's How to Use Attribution to Avoid Plagiarism in Your News Stories
  

https://www.thoughtco.com/use-attribution-to-avoid-plagiarism-3964246

• Συκοφαντική δυσφήμηση
  

https://greeklaw.github.io/gr/συκοφαντική-δυσφήμηση.html

• Flat Earth News: An Award-winning Reporter Exposes Falsehood, Distortion and Propaganda in the Global Media – Nick Davies – Vintage, 2009 (βιβλίο)
  

• Ethics for Digital Journalists - Emerging Best Practices - Taylor & Francis (editors), Routledge, 2015 (βιβλίο)
  

• Journalism Ethics and Regulation - Chris Frost – Routledge, 2016 (βιβλίο)